నాలుగవ అధ్యాయము

రంగారావుగారికిఁ పట్టాభిషేకము నిర్ణయింపఁబడెను. పరగ ణాయేగాక రాజధాని యంతయు నుత్సాహమతో నిండిపోయెను. రంగారావుగారికి ముప్పదియైదేండ్లు. ఆయన ఇంగ్లీషువిద్యలోఁ బట్టభద్రుడు. ఆధునిక మైన సంస్కారము కలవాఁడగుట చేత నాయన పరిపాలనమున రాజ్యములోఁ జూల మార్పలు కలుగునని, ప్రజాక్షే మము వృద్ధిపొందు పని లోక మనుకొనుచుండెను. పూర్వమార్గము లన్నియు మంచివి కొన . పాశ్చాత్య దర్శనములతో సాగించిన యే కార్యమైనను సభివృద్ధి సూచక ఎని సర్వత్ర యభిప్రాయములు గోచరించెను. ముసలి రాజు దేశము ముందునకుఁ బోవు చున్ననుఁ దాను పూర్వాచారములే పరిగణించెను. అందుచే దేశములో సనేకులైన యునకులకు జీవితములందుఁదమ శక్తులు ప్రకటించుటకు వీలులేక పోయెను. ప్రభువు నూతన సంస్థలను ప్రబలించవలెను. యువకులు వానికిఁ దేజస్సు తీసికొనిరావలయ ను.

కృష్ణమనాయఁడు తన పూర్వులు చన్న మార్గ ముననే పోయెను. కడచిన పదేండ్లు రంగారావుగా స్యవహారములన్నియుఁ జూచు చున్నను, నాయనిమాటయే సాఁగును. ఇపుడు రంగారావుగాకు సర్వ శక్తిమంతుఁ డగుట దేశము నోఁదుకొన్ననోము ఫలించుట యని యందలు సభిప్రాయపడిరి.

రంగారావుగారు రాజ్యమునకు సచ్చినంతనే ప్రధానముగాఁ గొన్ని మార్పలు చేసిరి. నాయని కాలములో నేపనియుఁ దొందరగా దేలేడిదికాదు. ఎవరైన జమీందా: గారితోఁ బనియుండి నచ్చెడి. వారు. వారికి దర్శసమే యయ్యెడిని కాను. దొరగారితోఁ బనియనుటి తోడనే సత్రములో భోజనము. నాకు లనాళ్ళు, రెండు నెలలు పడియుండి ప్రభువర్శనము చేయు. చేసి యేమి లాభము ! ప్రభువు గ్రామమడుగును, పేరడుగును 'స లో భోజనము సదుపాయముగా నున్న దా' యని పరామర్శించును. నాకు 'చిత్తమందుకు, దొరయేమి పనిమీఁద నచ్చిత్తి, రని యడుగడు. వారు తామే చెప్పుటకుఁ గొందుపి. ఇట్లు మఱల నొక నెల జరిగిన తరువాతఁ దెగించి వాకు దమ ఇచ్చినవని చెప్పుదుకు. ఉద్యోగము కొఱకు నచ్చెనా? ‘సరే సోయి, భార్యనుఁ బిల్లలను తీసికొనిరండి' యనును. అతఁడు పోయి సంసారము తీర్చును. జీత మింత యని ప్రభువు చెప్పఁడు. వారునోరు విడచి కండుగ లేదు. సర్వపదార్థములు దేవి లో నుండి తెచ్చుటయుఁ దిగుటయు. ఇంటిలో 'గార్యశ రామతులు' వచ్చి చో బ్రభు తోఁ పోయి చెప్పుకొనుట మాత్రమే. దొర దగ్గనున్న పెత్తనదారు. తో లానావారింట వివాహప (ట! కావలసిన న్నియుఁ 'గాడు' అని చెప్పును. ఇట్లు సర్వకార్యములు గడచిపోవును. బంసిం దివాను పచ్చి "అయ్యా! శిస్తు నసూలు కాలేదు" అనును. (భువు — ఏమియు నసూలు కాలేదఁటయ్యా!

దివాను— కాలేదండి చాల బకాయి పడినది.

ప్రభువ — ఏమాత్రము?

దీనాను ఈ గ్రామములోఁ బదివేలకుఁ దొమ్మిదివేలయినది. చేలురూపాయలు బకాయి. మఱియొక చోట నెనిమిది వేలు.

ప్రభువు— ముందు సంవత్సరము నసూలు చేయవచ్చనులే!

కసరిగాఁ బండినదో, లేదో అది కనుగొంటివా? వారును వారిమీదఁబడి వీఁకుకొని తినినచో వసకుమాత్ర మేమి పదిమంది తిన్నదే మంచిది. నాలుగు లక్షలలో రెండు ఇక్షలు విసూ అయినచో మసకుఁ జాలదా? ఏ మందువు?

దివాను మజల మాటాడఁడు. నాలుగయిదేండ్లు బకాయీలు అన్ని దరువాత నా గ్రామస్థులు వచ్చి జమీందారుగారి దర్శ చేడు ప్రభువుకఁ దమ యిక్కట్టులు చెప్పుకొందురు. ఈ బకాయీలు రద్దు చేసి నచ్చినవారిని సువారములోఁ గడుపు 2. దేని నాగసంపును.

ఒకసారి జమీందారు గారి మామిడితోఁట విఱగఁగాచి ఇందిర గ్రామమ లోనున్న పదిమంది పిల్లలు తోటలోఁ జోర ఉంగెళ్ళండ లేకుండ దులిని వేసిరి. తోఁటమాలిపోయి, ప్రభు తోఁ నకు భలానా ఫలానా వారి పిల్లలని నిరూపించెను. ఆపిల్లలతోఁజాలనిబ్బందిగానున్నది. వారి నెట్లయినను దండించనలె నని పెత్తన దాగులకు, దివానులకుఁగూఁడ బట్టుదలగా నుండెను. దొర వాఁరిని బెలిపించెను. వాసవచ్చిరి. వారి గుండెలలో దడదడగా నుండెను. నాయఁడువారినిఁ జూచి 'మామిడికాయలు మీలో నెవను దొంగి లించిరి?' యనెను. దివాను "అందఱును దొంగిలించిరి! ఒక రేమిటి? అందఱిని శిక్షించవలయును.” అనెను. 'ఏమిశిక్ష యీవలె?' నని రా జడిగెను. 'కొయ్యబండ వేయవలె' నని దివాను చెప్పెను. సరేనని కొయ్యబండఁ దెప్పించిరి.

నాయఁ డసెను. 'ఏమయ్యా! ఉన్నదొక్క కొయ్యబండ. వీరు పదిమంది. ఎవరికి వేయవలెను?' అనెను. 'ఒకరితరువాత నొకరి' కని దివానుగాకు చెశ్పిరి. ప్రభువు వంటవానినిఁబిలిచి, యేదో రహస్య ముగాఁ జెప్పి 'సరే! వేయుదములే!' యని యందఱినిఁ కూర్చుందుఁ డని చెప్పి యేదో వ్యవహారము మాటలాడఁ జొచ్చెను. గంటసే పయినది. పిల్లలు కదులుటకు వీలులేదు. చివరకు వంటవాఁడు లడ్లును, జిలేబియు వేఁడి వేఁడివి పెద్ద పళ్ళెము నిండఁ జేసి తెచ్చెను. నాయఁడు పళ్ళెము పిల్లల ముందుఁ బెట్టించి "ఎనరు తక్కున తిందురో వారికి గొయ్యబండ వేయించెదను.” అనెను. కుఱ్ఱవాండ్రు ఆశ్చర్యపడిరి. తరువాత నొకరి మొగ మొకరు చూచుచుఁ దినఁగలిగినన్ని తినిరి. పళ్ళెములో నింక సగము మిగిలెను. నాయఁడు చూచి 'ఏమిరా! ఈ మాత్రమున కేనా తోఁట్రలలోఁ జొరఁబడి పండ్లు కోసికొనుట? లెక్క పదిజి లేబులు తినలేరు. ఏమిపిల్లలు! ఛీ! పొండి! ఆ మిగిలినవి కూడఁ తీసికొనిపొండి!' యనను. పిల్ల లవికూడఁ దీసికొని యింటికిఁ బరువులెత్తిరి తోఁటమాలియు, దివానును తెల్ల మొగము వేసిరి. దొర 'పోనిండయ్యా! అల్లరి పిల్లలు చేయకపోయినచో నెవ్వరు చేయువురు! పిల్లలు భగ సత్స్వరూపులు. అని దివానును సమ దాయించెను. వారి నేమియు నస రాదు'

దొరయొకసారి దేవిడిలోఁ గూర్చుండియుండెను. ఊరిలో జోగీశ్వరాసభాను లను నొక బ్రాహ్మణుని భార్యకుఁ బ్రసూశివ్యాధి నచ్చెను. వైద్యఁడు. 'సూతికాభరణము కానలయును' అనెను. మంచి సూతికాభరణము జమీందారుగారివద్ద చున్నది. జోగయ్యగారు రాజదర్శనము చేయవెళ్ళిరి. నాయఁడు జోగయ్యను జూబి ముగ ముటు ట్రిప్పుకొనెను. జమీందారుగారు తన వైపునకుఁ దిరుగుదు మాయని జోగయ్యగారు ఎదుకుచూచి చూచి యా వైపుకుఁ కరిగివచ్చిరి. నాయఁడు మొగ మీనై పుసకుఁ ద్రిస్పెను. జోగయ్య కాలసేపు నిలునుండి యింటి.ఁ బోయెను. కొంతసేపటి నాయండి). జోగయ్య పెళ్ళిపోయెసని గ్రహించి, సేవకునిఁబిలిచి 'ఓరీ! ఎందుకో జోగయ్యగారు వచ్చిరి. పోయి కనుగొనిరమ్మ' అనెను. వాఁడును తోయి కనుగొనివచ్చి చెప్పెను. దొర 'అయ్యో! పాపమ ! టి చెప్పకుండ కెళ్ళినా డేమి!' యని యొక చిన్ని సంచినిండ సూర్తికా రణపు గుప్పెలు వేసి పంపించెను. అస లన్ని యెందుకు? జోగయ్య గీత పబ్బము గడుపుకొని యా యౌషధమను గాణాచివలె.

సుబ్బన్న పేఁట జమీందారు లాయుర్వేదౌషధములు నికార బివి పండితుకు. అంత ఖరీదుగలయాషధము లితరులు ఇండించలేరు. సంస్థాన వైద్యుఁడు పరగణా కంతకు వైద్యుఁడే. సర్వ గోగములకు నాయన చికిత్స చేయును. గొప్పమందులు కావలస అన్న చోఁ గోటలో నుండి నచ్చును. పేదవారలు వ్యాధులకు ధనము కుఁ బ్రభువులు పాలించుచు నచ్చిరి.

నాయఁడంత యుదారుఁడు. అంతటిదర్జాగల ప్రభువు, జమీం బీళ్ళలోఁబడి దేశముగొక్లన్నియుఁదినును. బీదవారందలు అల్ల పుడుకు లా బ్ళీలో నేనుకొనిపోయి కూడు వండుకొందురు. నిందారుగారి చింతలతో ఁపులోఁ జింతకాయ విఱుగఁ గాయును. మంతయు యథేచ్ఛముగాఁ గొట్టుకొనిపోయి పచ్చడి పెట్టు 5. పరగణాయంతయు జమీందారుగారి పోరంబోకలలోనున్న మన వేములమీదఁ జాలనరకు బ్రదుకును. జమీందారుగారి మిజిప తోటల సంగతోటలు, అరఁటి తోఁటలు గ్రామములో నెనరి ఇక పక్క అవచ్చినను రక్షించును. జమీందారుగారి తాఁడ్రిచెట్లు రీకి నారయు, నాకులును దెచ్చియి ప్చను. ఈరీతిగాఁ గృష్ణమ నాలుకకు నతని పూర్వులును దేశముకుఁ బ్రభువులై యుండిరిసుబ్బన్న పేఁట జమీందారులు వ్యక్తులకే కాదు, సంస్థలకుఁ గూడఁ బెన్నిధులు. సాలున కొకసారి తోలుబొమ్మలవాఁడ్రు, వీధి నాటకములవాండ్రు పరగణాలోనున్న ప్రతిగ్రామమున నాడుటకు నజరానా లిచ్చు నుండిరి. పగటి వేషముల గొఱ్ఱపొటేళ్ళ నాడించువారు, దొవ దొమ్మరవాండ్రు, గారడి వారు, వాండ్రు వీరని వారని యనక యందఱిని బ్రభువులు పోషించుచుండిరి. వారిని జమీ దారులస, ప్రభువులనియెయెను వ్యవహరింతురు.

నాయఁడు మిక్కిలి సూక్ష్మబుద్ధి. రసజ్ఞుఁడు. రంగారావుగారికిఁ బుదయమైనపుడు నాయఁడు పెద్దయుత్సవము చేసెను. గుంటూరు నుండి యెనరో నాటక సమాజము వారు నచ్చి తామ నాటకమాడుదు మని ప్రభువుతో విన్నవించుకొనిరి. అందులో నొకాయన గొప్ప నటకుఁ డనియు, స్త్రీ, పాత్ర ధరించు సనియుఁ జూపిరి. వానిని జూచి "నీ వుస్త్రీ పాత్ర ధరింతువా? అభిసారిక లక్షణము లేనిు చెప్పుము.” అనేను. అభిసారిక యో, వాసవసజ్జిక యో యతని కేమి తెలియును? పాపము మీఁదుగ్రుడ్లు వేసెను. నాయఁదు 'చాల తెలివి గలవారే, ఇంక వెళ్ళుఁడు. నాటకములు వేయుదమని బయలు దే పాపము భాగవతులవృత్తి చేశఁగొట్టుకున్నారఁటయ్యా! మీ రందఱు బ్రాహ్మణులవలెఁ గన్పించెదరు. చాల బాగున్నది. ఆ బీదముండ కొడుకుల నోటిదగ్గఱికూరు చెడఁగొట్టెదరా? పైన మీ కేమైనను ఆ విద్య వచ్చునా? చచ్చునా! ఇందులో నొక్కనికి డొక్కశుద్ధి యయి నట్లులేదే! మీలోఁ బుష వేషము వేయునదెవ్వరు? శృంగార నాయకు లెంతమంది యో చెక్పి, వారి లక్షణములు చెప్పుఁడు. మీరు నాటక మాడ నక్క లేదు. మీరు కోరిన దిచ్చి పంపింతు' ననెను. ఒక్కఁడు మాటాడలేను. ప్రతినాఁగును పప్పు జాతినట్లు జాఱిరి.

నాయఁడు మంచిబు శాలి శౌర్యముగలవాఁడు. నాయఁడేమి యాయస పూర్వకోమికి గొప్ప వేటకాండ్రు. వేటాడుటకు వారు ప్రత్యేకముగా సన్ లు పెంచిరి. ఒక్కలు, జింకలు నెలుఁగుబంట్లు మొదలయిన జంతులను దెచ్చి యా యడవులలో నదలిపెట్టిరి. నైజామువారి య డవులలో వారికి వేటాడుటకు సనుమతి కలదు. బాకును, డాలును బుచ్చుని పెద్దపులి కెదురేఁగిరి. కాని తుపాకితోలాకెవుడును గొట్టలేదు. కృష్ణమనాయనితండ్రి హరప్పనాయఁడు 10 సాక్షితోఁ బులిని గొట్టుటయేమిరా? అది యాడది చేయవలసిన పని' తరువాఁడట. ఒకసారి యాయన యడవిలోఁ బోవుచుండఁ గా • బిసి తినుట కలవాటు పడిన యొక పులి యాయన వెనుక నుండి మెడబట్టుకొనెనట. రెండు చేతులెత్తి వెనుకనుండి దానిమెడ అగిగుపట్టి సేతో దానినిఁ బడగొట్టి బాకుతోఁ గ్రుమ్మి చంపేసట. మిపై చనిపోవువఱకు నాయన మెడమీఁద దానిగాటులు కనఁబడు యుండెడి సని చెప్పుదురు. వారు మనుష్యులు సాలప్రాంశులు, •హాభుజులు, నృషస్కంధులు, కవాట పక్షులు.

కృష్ణమనాయనిఁగారి దగ్గఱ కొకప్పుడు పొటేళ్ళ నాడించు వచ్చిరి. అందులో నొక రాజుగారు పొటేలును పొట్టేలును వెనుకకుఁ దండయిచ్చెను. రాజుదండ వణికిపోయెను. నాయఁడు "దండ తాతయ్యా చేతిని" మ్మ నేను. రాజుగా “రయ్యా! చేయి బెణికిన”ద నేను, ఆతుడు తానిచ్చెదనని లేచి పొట్టేలును రెచ్చగొట్టి దెబ్బకుఁ జేయి పొలు రివ్వుమని వచ్చి నాయన చేతిని దాఁకెను. పొలు * చేతినిచ్చుటలో నొక యొడువున్నది. ప్రక్కకొరిగి నిలుచుండి, పాలు తలకు చేయిచ్చి యెడమచేతితోఁ బొట్టేలునుత్రో సిమెడఁ కొన్నచో దెబ్బతగులదు. నాయఁడట్లుగాక మహాద్రినలె స్థిరుడై నగలకుండాను. రాజు లాశ్చర్యపోయిరి. 'అయ్యా! తమ కనుభన పొఅన్నాది. మాకులేదు' అనిరి. నాయఁడు వారికి రెండువందల రూపాయ చ్చిపంపించెను.

పి స్త్రీపట్టుట, క త్తిత్రిప్పుట, కఱ్ఱత్రిప్పుట యీ విద్యలయందుఁ గ్రామల అద్వితీయులు. కృష్ణమనాయఁడు కత్తిసాములో వారితేరిన అల ఒకసారి రెండు నందలమందిని కఱ్ఱలతోఁ దనమీఁదికి రమ్మని కామక్పత్తియు డాలునుగొని మొగమోటమిలేకుండ నెనరై సను తలనుగొట్టినచో వేయి నూటపదాఱులు బహుమానమిచ్చెదనని పోము చేసెను. గంటసేపు ఒక్కడును రాజును దాక లేకపోయెను. జెట వారందఱకు బహుమానములిచ్చి “అవునోయీ! అన్యా యందుకుఁ బనికివచ్చును? ఒక్క తుపాకిముందర నిదియెందుకుబనికిరాదు. ఒక వేళఁ బనికివచ్చినను చేసెడి దేమి” యని యుస్సు రనెను. దేశమున కింక నే విద్యయు సక్కఱలేదు. నాయఁ డేబది వేలు పెట్టి కాశ్మీరమునుండి యొక యేనుఁగును

దెచ్చెను. అది తాళ నృక్షప్రమాణమున నుండెను. దాని రెండు దండి ములును దీర్ఘములై శత్రువుల నందుకొని నలిపివేయుటకుఁ జాంచి బాహువులన భయంకరములై యుండెను. పదిమంది మానటీండ్ర దానిని గొలుసులతోఁ గట్టి బహుప్రయత్నము మీఁద్ర దేవిడి ! దెచ్చిరి. కోటలో నాలుగువందల యేండ్ల నాటి రావిచెట్టు కలదున తక్కిన యేనుఁగుల నటనుండి తొలగించి యీ గజరాజునకు సరి తావు చేసిరి. దీర్ఘ ప్రయాణములచేత, నిరంతర బంధనముల చేత దానికి స్వాఫ్ట్యము చెడి యా రాత్రి మదించి గొలుసులు త్రెంచుకొని యతి వినిఁ బడెను. దాని నెనరును బట్టి తే లేకపోయిరి. నాయడు స్వయ ముగా లక్ష్మణస్వామి యను తన పెద్దయేనుఁగు నెక్కి యడవికి బోయి, యా మేనుఁగున కెదురునడచెను. లక్ష్మణస్వామి ఔదరెను కాని పైని నాయఁ డున్నంతనే పతఁడు చెప్పినట్లు నడున నలసిన దే మదించిన యేనుఁగు రివ్వుమని నారసమునలెఁ నాయనివైపు దూపి కొని వచ్చెను. నాయఁడు బొంయి మని యొకధ్వని చేసెను. ఏనులు దగ్గఱకువచ్చి యాఁగెను. కాని తొండమెత్తి లక్ష్మణస్వామితో బోరాటములకు సిద్ధపడెను. నాయఁడు లక్ష్మణస్వామి దంతముల

మీఁదికి దిగి, మదపుటేనుగు తొండము చిక్కబట్టెను. దంతములు బలము గాఁ జేతులతోఁ గుద్దాలించెను. ఏనుఁగు కెప మని వెనుదిరిగెను. కాని నాయఁడు దాని వెనుదరిమి మాలిమిచే లక్ష్మణస్వామి పై నుండి దాని కుంభస్థలము మీఁదికి దూఁకి యింటికి నడిపించి తెచ్చెను. లక్ష్మణస్వామి వెనుకనే నచ్చెను. ఇనుపమేకుల వేసిన యినుపశిలున నిరంతరము నెలనాళ్ళు దాని మెడక్రింద వ్రేలా వేసిరి. ఎంతమంది మానటీండ్రకు నది లొంగ లేదు. నాయం రావలయు, నది మాటవిననలయును, నాయని కిది క్రొత్తవిద్యగాడు కులక్రమాగత విద్య.

ఈ ప్రభువుల యడవులమీఁద బ్రదుకుదురు. నానా ఫలముల నా ప్రాంతమందలి జను॥ కోసికొనిపోదురు. ఎండిననావలన్నియు నఱకుకొనిపోదురు. కుందేళ్ళు మొదలయిన చిన్న కాగులను జంపి యాహారమునకుఁ దెచ్చుకొందురు. పశువుల పిలిలో మేపుకొందురు. పిల్లయు, మేకయుఁ బ్రొద్దున లేచినది లకలు సాయంతన మగువఱకు నచటనే యుండును. చెట్లగుంజలు, కాకులు, వుల్లలు వీనితో బ్రతుకుదురు. జమీందారున కీ వలసిన తాము పైసా లేదు. రాజు పొలమున కధికారియైన రైతువద్దనుండి ల్కగొప్ప వేతే చిల్లి గవ్వ ప్రజలనుండి యాహరించఁడు. అతడు వందల యేండ్లు జరిగెను.

నాకు కులువిద్యా పోషకులు. సాంగ వేదాధ్యయన పరులకు, జ్యోతిష తీతులకు నగ్రహారము లిచ్చిరి. ఆంధ్రకవులను, సంస్కృత తెగతులను బోషించిరి. వ్రాయను జదువను వారెవ్వరికిఁ జేతఁ లగాని యందఱును నిత్యపండితగోష్ఠి. వలన, బహుపరిచయము 9 ర్వవిషయములను నెఱిఁగియే యుండిరి. ఒకప్పుడు హరప్ప అబి యుద్దకు నొక భాష్యాంతవైయాకరణులు నచ్చిరి. అప్పుడే తెలుఁగుకవియు వచ్చెను. కవి రాజును బొగడుచుఁ బద్య చెప్పెను. అందులో 'సౌదామని' యను శబ్దము వచ్చెను. "అబ్బో! చాల ప్రౌఢప్రయోగము చేయుచున్నాఁడు. 'తేసకదిక్' అన్న సూత్రము చేత సౌదామనీశబ్దము సిద్ధించు అన్నాది. కని చక్కఁగా వ్యాకరణము కూడ నభ్యసించిన ట్లున్నది” డకని కీ గోడేమియుఁదెలియదు. నాయఁడు నవ్వి “శాస్త్రులు అ! పోదామని అన్నమెఱపుతీగె యని యెసరికిఁ దెలియదు? ఆది వ్రాయుటకు మీ వ్యాకరణము రా నక్కరలేదు.” అనెను. చక్కని ప్రపంచజ్ఞానమును, వివేచనాశక్తియును

ట్రాజులు, తెలుఁగు చక్కగాఁచదివి ధారాళముగాఁ గవి తె చెప్పఁగలవా. _కైవారము చేయుటకుఁగాను జమీందారుల జీ తోపింపఁబడుచు వచ్చిరి. భారత భాగనత రామాయ "వి గంగ్కృతాంధ్ర గ్రంథములు, తాటి మాకుల మీఁద వ్రాసినవి, తెల్పి భాండాగారముండెడిది. వ్రాతగ్రంథములు తిరిగివ్రాయు మ బిడ్డలు వ్రాయనగాం డ్రెపుడు నుండెడివాను.బనికి రాదు. ఒక వేళఁ బనికి వచ్చినను చేసెడి దేమి” యని యుస్సు రనెను. దేశమున కింక నే విద్యయు నక్కఱలేదు. నాయఁ డేబది వేలు పెట్టి కాశ్మీరమునుండి యొక యేనుఁగుతుం

దెచ్చెను. అది తాశనృక్షప్రమాణమున నుండెను. దాని రెండు దంతి ములును దీర్ఘములై శత్రువుల నందుకొని నలిపివేయుటకుఁ జాంచిన బాహువులవలె భయంకరములై యుండెను. పదిమంది మా నటీంద్ర దానిని గొలుసులతోఁ గట్టి బహుప్రయత్నమ: మీఁద దేవిడి ! దెచ్చిరి. కోటలో నాలుగువందల యేండ్ల నాటి రావిచెట్టు కలదు తక్కిన యేనుఁగుల నటనుండి తొలగించి యీ గజరాజునకు నిరి తావు చేసిరి. దీర్ఘ ప్రయాణములచేత, నిరంతర బంధనముల చేత దానికి స్వార్థ్యము చెడి యా రాత్రి మదించి గొలుసులు త్రెంచుకొని య వినిఁ బడెను. దాని నెనకును బట్టి తేలేకపోయిరి. నాయఁడు స్వరా ముగా లక్ష్మణస్వామి యను తన పెద్దయేనుఁగు నెక్కి యడివిస్తా బోయి, యా యెనుఁగున కెదురునడచెను. లక్ష్మణస్వామి ఔదరెను కాని పైని నాయఁ దున్నంతనే పతఁడు చెప్పినట్లు నడుననలసిన దేని మదించిన యేనుఁగు రివ్వుమని నారసమునలెం నాయనివైపు దూ కొని వచ్చెను. నాయఁడు బొంయి మని యొకధ్వని చేసెను. ఏనులు దగ్గఱకువచ్చి యాఁగెను. కాని తొండమెత్తి లక్ష్మణస్వామితో న బోరాటమునకు సిద్ధపడెను. నాయఁడు లక్ష్మణస్వామి దంతము

మీఁదికి దిగి, మదపుటేనుగు తొండము చిక్కబట్టెను. దంతములు బలను గాఁ జేతులతోఁ గుద్దాలించెను. ఏనుఁగు కెనెరు మని వెనుదిరిగెను. కాని నాయఁడు దాని వెనుదరిమి మాలిమి చే లక్ష్మణస్వామి పై నుండి దాని కుంభస్థలము మీఁదికి దూఁకి యింటికి సడిపించి తెచ్చెను. లక్ష్మణస్వామి వెనుకనే నచ్చెను. ఇనుపమేకులు వేసిన యినుపశిలున నిరంతరము నెలనాళ్ళు దాని మెడక్రింద వ్రేలా వేసిరి. ఎంతుంది మానటీండ్రకు నది లొంగ లేదు. నాయు రావలయు, నది మాటవిననలయును, నాయని కిది క్రొత్తవిద్యగాడు కులక్రమాగత విద్య.

ఈ ప్రభువుల యడవులమీఁద దు బ్రదుకుదురు. నానా ఫలముల నా ప్రాంతమందలి జను కోసికొనిపోదురు. ఎండినమారులన్నియు నఱకుకొనిపోదురు. కుందేళ్ళు మొదలయిన చిన్న గుక్కలను జంపి యాహారమునకుఁ దెచ్చుకొందురు. పశువుల ఇకిలితో మేపుకొందురు. పిల్లయు, మేకయుఁ బ్రొద్దున లేచినది మరకలు సాయంతన మగువఱకు నచటనే యుండును. చెట్లగుంజలు, ఆకులు, వుల్లలు వీనితో బ్రతుకుదురు. జమీందారున కీ వలసిన కము పై సాలేదు. రాజు పొలమున కధికారియైన రైతువద్దనుండి కార్కణప్ప వేతే చిల్లిగవ్వ ప్రజలనుండి యాహరించఁడు. వందల యేండ్లు జరిగెను.

నాకు కులువిద్యా పోషకులు. సాంగ వేదాధ్యయన పరులకు, జ్యోతిష బంతీగులకు నగ్రహారము లిచ్చిరి. ఆంధ్రకవులను, సంస్కృత గీతులను బోషించిరి. వ్రాయను జదునను వారెవ్వరికిఁ జేతఁ తెలుగాని యందఱును నిత్య పండితగోష్ఠి వలన, బహుపరిచయము శ్రీ సర్వవిషయములు నెఱిఁగియే యుండిరి. ఒకప్పుడు హరప్ప అ అని యొద్దకు నొక భాష్యాంతవైయాకరణులు నచ్చిరి. అప్పుడే తెలుగుకవియు వచ్చెను. కవి రాజును బొగడుచుఁ బద్య చెప్పెను. అందులో 'సౌదామని' యను శబ్దము వచ్చెను. ంకితుడు "అబ్బో! చాల ప్రౌఢప్రయోగము చేయుచున్నాఁడు. 'తేనైకదిక్' అన్న సూత్రము చేత సౌదామనీశబ్దము సిద్ధించు అన్నది కని చక్కఁగా వ్యాకరణము కూడ నభ్యసించిన ట్లున్నది” తాడు కని కీ గోడేమియుఁదెలియదు. నాయఁడు నవ్వి "శాస్త్రులు ! పోదామని అన్న మెఱపుతీగె యని యెసరికిఁ దెలియదు? ఆ వ్రాయుటకు మీ వ్యాకరణము రా నక్కరలేదు.” అనెను. చక్కని ప్రపంచజ్ఞానమును, వివేచనాశక్తియును

ఇట్రాజులు, తెలుఁగు చక్కగాఁచదివి ధారాళముగాఁ గవి తె చెప్పఁగలవాడు_కైవారము చేయుటకుఁగాను జమీందారుల * జోషింపఁబడుచు వచ్చిరి. భారత భాగనత రామాయ Anon, ృతాంధ్ర గ్రంథములు, తాటి మాకుల మీఁద వ్రాసినవి, తెంతో భాండాగారముండెడిది. వ్రాతగ్రంథములు తిరిగివ్రాయు బిడ్డలు వ్రాయనగాం డ్రెపుడు నుండెడివారు.బనికిరాదు. ఒక వేళఁ బనికి వచ్చినను చేసెడి దేమి” యని యుస్సు రనెను. దేశమున కింక నే విద్యయు నక్కఱలేదు.

కాశ్మీరమునుండి నాయఁ డేబది వేలు పెట్టి కాశ్మీర యొక యేనుగును దెచ్చెను. అది తాళనృక్ష ప్రమాణమున నుండెను. దాని రెండు దంత ములును దీర్ఘములై శత్రువుల నందుకొని నలిపివేయుటకుఁ జాంచిన బాహువులన భయంకరములై యుండెను. పదిమంది మానటీంబ్రా దానిని గొలుసులతోఁ గట్టి బహుప్రయత్నమ మీఁద్ర దేవిడి!? దెచ్చిరి. కోటలో నాలుగువందల యేండ్ల నాటి రావిచెట్టు కలదు? తక్కిన యేనుఁగుల నటనుండి తొలగించి యీ గజరాజునకు సరి తావు చేసిరి. దీర్ఘ ప్రయాణములచేత, నిరంతర బంధనముల చేత దానికి స్వాస్థ్యము చెడి యారాత్రి మదించి గొలుసులు త్రెంచుకొని య వినిఁ బడెను. దాని నెనకును బట్టి తేలేకపోయిరి. నాయఁడు స్వయ ముగా లక్ష్మణస్వామి యను తన పెద్దయేనుఁగు నెక్కి యడివి? బోయి, యా వేనుఁగున కెదురునడచెను. లక్ష్మణస్వామి ఔదరెను కాని పైని నాయఁ దున్నంతనే పతఁడు చెప్పినట్లు నడువవలసిన దేశ మదించిన యేనుఁగు రివ్వుమని నారసమునలెం నాయనివైపు దూస కొని వచ్చెను. నాయఁడు బొంయి మని యొకధ్వని చేసెను. ఏనులు దగ్గఱకువచ్చి యాఁగెను. కాని తొండమెత్తి లక్ష్మణస్వామితో బోరాటమునకు సిద్ధపడెను. నాయఁడు లక్ష్మణస్వామి దంతమ

మీఁదికి దిగి, మదపుటేనుగు తొండము చిక్కబట్టెను. దంతములు బలము గాఁ జేతులతోఁ గుద్దాలించెను. ఏనుఁగు కెప్టె మని వెను రిగెను. కాని నాయఁడు దాని వెనుదరిమి మాలిమిచే లక్ష్మణస్వామి పై నుండి దాని కుంభస్థలమ మీఁదికి దూఁకి యింటికి సడిపించి తెచ్చెను. లక్ష్మణస్వామి వెనుకనే వచ్చెను. ఇనుపమేరులు వేసిన యినుపశిలువ నిరంతరము నెలనాళ్ళు దాని మెడక్రింద వ్రేలా వేసిరి. ఎంతమంది మానటీండ్రకు నది లొంగ లేదు. నాయడు రావలము, నది మాటవిససలయును, నాయని కిది క్రొత్తవిద్యగారు కులక్రమాగత విద్య.

ఈ ప్రభువుల యడవులమీఁద్ర బ్రదుకుదురు. నానా ఫలముల నా ప్రాంతమందలి జను కోసికొనిపోదురు. ఎండిమారులన్నియు నఱకుకొనిపోదురు. కుందేళ్ళు మొదలయిన చిన్న గుణలను జంపి యాహారమునకుఁ దెచ్చుకొందురు. పశువుల తెలిలో మేపుకొందురు. పిల్లయు, మేకయుఁ బ్రొద్దున లేచినది నేతలు సాయంతన మగువఱకు నచటనే యుండును. చెట్లగుంజలు, కాకులు, వుల్ల లు వీనితో బ్రతుకుదురు. జమీందారున కీ వలసిన కము పైసా లేదు. రాజు పొలమున కధికారియైన రైతు వద్దనుండి క్కలప్ప వేతే చిల్లి గవ్వ ప్రజలనుండి యాహరించఁడు . వందల యేండ్లు జరిగెను.

నాయుకులువిద్యా పోషకులు. సాంగ వేదాధ్యయన పరులకు, జ్యోతిష తీగలకు నగ్రహారము లిచ్చిరి. ఆంధ్రకవులను, సంస్కృత డితులను బోషించిరి. వ్రాయను జదువను వారెవ్వరికిఁ జేతఁ తెలుగాని యందఱును నిత్య పండితగోష్ఠి వలన, బహుపరిచయము బర్వవిషయములను నెఱిఁగియే యుండిరి. ఒకప్పుడు హరప్ప అని యొద్దకు నొక భాష్యాంతవైయాకరణులు నచ్చిరి. అప్పుడే తెలుగుకవియు వచ్చెను. కవి రాజును బొగడుచుఁ బద్య

* చెప్పెను. అందులో 'సౌదామని' యను శబ్దము వచ్చెను. Teకితుడు "అబ్బో! చాల ప్రౌఢప్రయోగము చేయుచున్నాఁడు  'తేసకదిక్' అన్న సూత్రము చేత సౌదామనీశబ్దము సిద్ధించు అన్నది కని చక్కఁగా వ్యాకరణము కూడ నభ్యసించిన ట్లున్నది” తడు కని కీ గోడేమియుఁదెలియదు. నాయఁడు నవ్వి "శాస్త్రులు నా! పొదామని అన్న మెఱపుతీగె యని యెసరికిఁ దెలియదు? ఆ వ్రాయుటకు మీ వ్యాకరణము రా నక్కరలేదు." అనెను. చక్కని ప్రపంచజ్ఞానమును, వివేచనాశక్తియును

ట్రాజులు, తెలుఁగు చక్కగాఁచదివి ధారాళముగాఁ గవి చెప్పగలవా.-కైవారము చేయుటకుఁగాను జమీందారుల e జోషింపఁబడుచు నచ్చిరి. భారత భాగవత రామాయ తసంస్కృతాంధ్ర గ్రంథములు, తాటి మాకుల మీఁద వ్రాసినవి, తెల్పితో భాండాగారముండెడిది. వ్రాతగ్రంథములు తిరిగివ్రాయు  వ్రాయనగాం డ్రెపుడు నుండెడివారు.

సుబ్బన్న పేఁట జమీందారులు వ్యక్తులకే కాదు, సంస్థలకుఁ గూడఁ బెన్నిధులు. సాలున కొకసారి తోలుబొమ్మలవాఁడ్రు, వీధి నాటకములవాండ్రు పరగణాలోనున్న ప్రతిగ్రామమున నాడుటకు రాజులు వారికి సాలీనా నజరానా లిచ్చు నుండిరి. పగటి వేషముల వారు, గొఱ్ఱాపొటేళ్ళ నాడించువారు, దొమ్మరవాండ్రు, గారడి వాండ్రు వీరని వారని యనక యందఱిని బ్రభువులు పోషించుచుండిరి. వారిని ఓమీ దారులన, ప్రభువులనియె యెల్లకను వ్యవహరింతురు.

3 నాయఁడు మిక్కిలి సూక్ష్మబుద్ధి. రసజ్ఞుఁడు. రంగారావుగారికిఁ బళ్లోదయమైనపుడు నాయఁడు పెద్దయుత్సవము చే సెను. గుంటూరు నుండి యెనరో నాటక సమాజమ వారు నచ్చి తామ నాటకమాడుదు మని ప్రభువుతో విన్నవించుకొనిరి. అందులో నొకాయన గొప్ప నటకుఁ డనియు, స్త్రీ, పాత్ర ధరించు సనియుఁ జూపిరి. వానిని జూచి “నీ వుస్త్రీ పాత్ర ధరింతువా? అభిసారిక లక్షణము లేని చెప్పుము.” అనెను. అభిసారిక యో, వాసనసజ్జిక యో యతని కేమి తెలియును? పాపము మీఁదుగ్రున్లు వేసెను. నాయఁదు 'చాల తెలివి గలవారే, ఇంక వెళ్ళుఁడు. నాటకములు వేయుదమని బయలుదేఱి పాపము భాగ నతులవృత్తి చేశఁగొట్టుకున్నారఁటయ్యా! మీ రందలు బ్రాహ్మణులవలెఁ గన్పించెదరు. చాల బాగున్నది. ఆ బీదముండ కొడుకుల నోటిదగ్గఱికూరు చెసఁగొటైదరా? పైన మీ కేమైసను ఆ విద్య వచ్చునా? చచ్చునా! ఇందులో నొక్కనికి డొక్కశుద్ధి యయి పట్లులేదే! మీలోఁ బుష వేషము వేయునదెన్వము? శృంగార నాయకు లెంతమందియో చెక్పి, వారి లక్షణములు చెప్పుఁడు. మీరు నాటక మాడ నక్క లేదు. మీరు కోరిన దిచ్చి పంపింతు' ననెను. ఒక్కఁడు మాటాడలేను ప్రతినాఁడును పప్పు జాఱినట్లు జాఱిరి.

నాయఁడు మంచిబు శాలి. శౌర్య ముగలవాఁడు. నాయఁడేమి యాయస పూర్వలేమికి గొప్ప వేటకాండ్రు. వేటాడుటకు వారు ప్రత్యేకముగా సడినలు పెంచిరి. సక్కలు, జింకలు నెలుఁగుబంట్లు మొలయిన జంతుః లను దెచ్చి యా యడవులలో నదలిపెట్టిరి. నైజామువారి డవులలో వారికి వేఁటాడుటకు సనుమతి కలదు. బాకును, డాలును బుచ్చు "ని పెద్దపులి కెదు రేఁగిరి. కాని తుపాక్షతోతారవుడును గొట్టలేదు. కృష్ణమనాయనితండ్రి హరప్పనాయఁడు 10 సాక్షితోఁ బులిని గొట్టుటయేమిరా? అది యాడది చేయవలసిన పని' 7రువాఁడట. ఒకసారి యాయన యడవిలోఁ బోవుచుండఁ గా • సినితినుట కలవాటు పడిన యొక పులి యాయన వెనుక నుండి AP మెడబట్టుకొనెనట. రెండు చేతులెత్తి వెనుకనుండి దానిమెడ అలిమిపట్టి సేచీలో దానినిఁ బడగొట్టి బాకుతోఁ గ్రుమ్మి చంపెసట. కడ చనిపోవునఱకు నాయన మెడమీఁద్ర దానిగాటులు కనఁబడు ఈ యుండెడి నని చెప్పుదురు. వారు మనుష్యులు సాలఁప్రాంశులు, •హాభుజులు, నృషస్కంధులు, కవాట పక్షులు.

కృష్ణమనాయనిఁగారి దగ్గఱ కొకప్పుడు పొటేళ్ళ నాడించు కాలువచ్చిరి. అందులో నొక రాజుగారు పొట్టేలును వెనుకకుఁ సి దండయిచ్చెను. రాజుదండ వణికిపోయెను. నాయఁడు “దండ బియ్యా చేతిని" మ్మ నేను. రాజుగా "రయ్యా! చేయి బెణికిన”ద నేను. తుడు తానిచ్చెదసని లేచి పొట్టేలును రెచ్చగొట్టి దెబ్బకుఁ జేయి డు పొలు రివ్వుమనివచ్చి నాయన చేతిని చాఁకెను. పొలు • పతినిచ్చుటలో నొక యొడువున్నది. ప్రక్కకొరిగి నిలుచుండి, రాక్షలు తలకు చేయిచ్చి యెడమచేతితోఁ బొట్టేలునుత్రోసిమెడఁ అకొన్నచో దెబ్బతగులదు. నాయఁడట్లుగాక మ హాద్రివలె స్థిరుడై పోలపకుండెను. రాజు లాశ్చర్యపోయిరి. 'అయ్యా! తమ కనుభన అది మాకులేదు' అనిరి. నాయఁడు వారికి రెండువందల రూపాయ లిచ్చి పంపించెను.

1 స్తీపట్టుట, క త్రిప్పుట, కఱ్ఱత్రిప్పుట యీ విద్యలయందుఁ ర్గాల అద్వితీయులు. కృష్ణమనాయఁడు కత్తిసాములో వారితేరిన సోలం ఒకసారి రెండునందలమందిని కఱ్ఱలతోఁ దనమీఁదికి రమ్మని కామకృత్తియు డాలునుగొని మొగమోటమిలేకుండ నెనరై సను అనినుగొట్టినచో వేయి నూటపదాఱులు బహుమానమిచ్చెదనని తము చేసెను. గంటసేపు ఒక్కడును రాజును దాక లేకపోయెను. అజా వారందఱకు బహుమానములిచ్చి "అవునోయీ! అన్యా యందుకుఁ బనికివచ్చును? ఒక్క తుపాకిముందర నిదియెందుకుబనికిరాదు. ఒక వేళఁ బనికివచ్చినను చేసెడి దేమి” యని యుస్సు రనెను. దేశమున కింక నే విద్యయు నక్కఱలేదు. నాయఁ డేబది వేలు పెట్టి కాశ్మీరమునుండి యొక యేనుగును

దెచ్చెను. అది తాళనృక్ష ప్రమాణమున నుండెను. దాని రెండు దండి ములును దీర్ఘములై శత్రువుల నందుకొని నలిపివేయుటకుఁ జాంచి బాహువులన భయంకరములై యుండెను. పదిమంది మానటీంద్రాం గొలుసులతోఁ గట్టి బహుప్రయత్నము మీఁద దెచ్చిరి. కోటలో నాలుగువందల యేండ్ల నాటి రావి చెట్టు కలదున తక్కిన యేనుఁగుల నటనుండి తొలగించి యీ గజరాజునకు నరి తావు చేసిరి. దీర్ఘ ప్రయాణములచేత, నిరంతర బంధనముల చేత దానికి స్వార్థ్యము చెడి యా రాత్రి మదించి గొలుసులు త్రెంచుకొని యని వినిఁ బడెను. దాని నెనరును బట్టి తేలేక పోయిరి. నాయడు స్వమి ముగా లక్ష్మణస్వామి యను తన పెద్దయేనుఁగు నెక్కి యడవికి బోయి, యా యెనుఁగున కెదురునడచెను. లక్ష్మణస్వామి ఔదరెను కాని పైని నాయఁ దున్నంతసే పతఁడు చెప్పినట్లు నడువవలసిన ద మదించిన యేనుఁగు రివ్వుమని నారసమునలెఁ నాయనివైపు దూర కొని వచ్చెను. నాయఁడు బొంయి మని యొకధ్వని చేసెను. ఏనులు దగ్గఱకువచ్చి యాఁగెను. కాని తొండమెత్తి లక్ష్మణస్వామితో బోరాటమునకు సిద్ధపడెను. నాయఁడు లక్ష్మణస్వామి దంతమ మీఁదికి దిగి, మదపుటేనుగు తొండము చిక్కబట్టెను. దంతములు బలము గాఁ జేతులతోఁ గుద్దాలించెను. ఏనుఁగు కెవం మని వెను రి గెను. కాని నాయఁడు దాని వెనుదరిమి మాలిమిచే లక్ష్మణస్వామి పై నుండి దాని కుంభస్థలను మీఁద్రికి దూఁకి యింటి సడిపించి తెచ్చెను. లక్ష్మణస్వామి వెనుకనే నచ్చెను. ఇనుప మేకులు “వేసిన యినుపశిలున నిరంతరము నెలనాళ్ళు దాని మెడక్రింద వ్రేలా వేసిరి. ఎంతమంది మానటీండ్రకు నది లొంగ లేదు. నాయణ రావలయు, నది మాటవిననలయును, నాయని కిది క్రొత్తవిద్యగాడు

కులక్రమాగత విద్య, ఈ ప్రభువుల యడవులమీఁద నా ప్రాంతమందలి జనుఆ దఱు బ్రదుకుదురు. నానాఫలముల కోసికొనిపోదురు. ఎండినఈడులన్నియు నఱకుకొనిపోదురు. కుంచేళ్ళు మొదలయిన చిన్న రాగులను జంపి యాహారమునకుఁ దెచ్చుకొందురు. పశువుల పిబితో మేపుకొందురు. పిల్లయు, మేకయుఁ బ్రొద్దున లేచినది ముకలు సాయంతన మగువఱకు నచటనే యుండును. చెట్లగుంజలు, కాకలు, పుల్లలు వీనితో బ్రతుకుదురు. జమీందారున కీ వలసిన డు పైసా లేదు. రాజు పొలమున కధికారియైన రైతువద్దనుండి కిరణప్ప వేతే చిల్లి గవ్వ ప్రజలనుండి యాహరించఁడు . wడు వందల యేండ్లు జరిగెను.

కుకులువిద్యా పోషకులు. సాంగ వేదాధ్యయన పరులకు, జ్యోతిష తీతులకు నగ్రహారము లిచ్చిరి. ఆంధ్రకవులను, సంస్కృత గీతులను బోషించిరి. వ్రాయను జదువను వారెవ్వరికిఁ జేతఁ తెలుగాని యందఱును నిత్య పండితగోష్ఠి వలన, బహుపరిచయము . సర్వవిషయములను నెఱిఁగియే యుండిరి. ఒకప్పుడు హరప్ప ఆయిని యొద్దకు నొక భాష్యాంతవైయాకరణులు నచ్చిరి. అప్పుడే T తెలుఁగుకవియు వచ్చెను. కవి రాజును బొగడుచుఁ బద్య చెప్పెను. అందులో 'సౌదామని' యను శబ్దము నచ్చెను. ఎంకితుఁడు" "అబ్బో! చాల ప్రౌఢప్రయోగము చేయుచున్నాఁడు. 'తేనైకదిక్' అన్న సూత్రము చేత సౌదామనీశబ్దము సిద్ధించు అన్నది కని చక్కఁగా వ్యాకరణము కూడ నభ్యసించిన ట్లున్నది” మీద కని కీ గోడేమియుఁదెలియదు. నాయఁడు నవ్వి “శాస్త్రులు ! పొదామని అన్న మెఱపుఁతీగె యని యెసరికిఁ దెలియదు? ఆది వ్రాయుటకు మీ వ్యాకరణము రా నక్కరలేదు.” అనెను. చక్కని ప్రపంచజ్ఞానమును, వివేచనాశక్తియును

ట్రాజులు, తెలుఁగు చక్కగాంచదివి ధారాళముగాఁ గవి తెర చెప్పగలవా._కైవారము చేయుటకుఁగాను జమీందారుల ॥ పోషింపఁబడుచు నచ్చిరి. భారత భాగవత రామాయ A noగ్కృతాంధ్ర గ్రంథములు, తాటి మాూకుల మీఁద వ్రాసినవి, జైలితో భాండాగారముండెడిది. వ్రాతగ్రంథములు తిరిగివ్రాయు తేజ దీక్షలు వ్రాయనగాం డ్రైపుడు నుండెడివారు.యుండెను. గోడలయందుఁ గత్తులు, కఠారులు, బాకులు, బల్లెములు, డాలులు మొదలైన యుద్ధమునకు, వేఁటకు నుపయుక్తమయిన యాయుధము లమర్చఁబడియుండెను.

కోటకు సింహద్వార మొకటి, వెనుక ద్వార యుండెను. కోట యాంగిలేయులకుఁ బూర్తిగా దేశము స్వాధీనము కానవుడు కట్టినది. కాన కోటగోడ కొండజాలితో గట్టఁబడి యొక్క శకటము సునాయాసముగఁబోసైటకు వీలయినంత యెడము కలదై కందకమును గూడ కలిగియుండెను. కందకము పాడుపడి యున్నది ఊరుస్న వైపులఁ గందకము పూడ్చఁబడియున్నది. కొన్ని యెడల గోటగోడ శిధిలమైపోయెను. అది మజల మరమ్మతు చేయుటకు దొర తనము వారి యనుమతి లేక యట్లే యున్నది.

కోటవిశాలమై పదివేలమంది జనులు సుఖముగా నివసించు టకు వీలయినదిగా నుండెను. కోటలో నెల్లెడ నున్నతములైన. నృక్షములు, దిగుడు బావులు, ఫలనృక్షములు, బహు జాతులు గల తీసలు గలవు. కోటలో దక్షిణదిశయందుఁ బెద్దసానడిలో బోనులలో సమర్పఁబడి పులులు, చిఱుతలు, సివంగులు, కొరనాసిగండ్ల, కోఁతులు మొదలయిన యపూర్వజంతువులును, నానాజాతి పక్షిం లును పెంచఁబడుచుండెను. వానినిజూచుటకుఁ క్రొత్తవారెపుడును నచ్చుచునే యుందురు. కోటయే నన్ను ప్రదర్శనశాల; కోటయే పుస్తక భాండాగారము; కోటయే విద్యాపోషణ సంస్థ; కోటయే తల్లి. కోటయే తండ్రి; కోటయే సర్వముగా నుండెడిది.

ఆస్థాన కవులు, పండితులు, నస్తాదులు, సాము చేయువార గరిడీలు నేర్పువాడు, రాజబంధువులు బ్రాహ్మణోత్తములు గాయకులు-వారు వీరస నేల యెల్లరకుఁ గోట ముంగిటనున్న పెన్ని ధానమై యుండెడిది.

ఈ శోధిలోఁ గొంత గృష్ణమనాయని చివరిరోజులలోఁ దగ్గి పోయెను. రామేశ్వరశాస్త్రి గారి తండ్రి నారాయణశాస్త్రిగారి వరం నిజమాంచారులకు వారిహంత్రులుగా నుండిరి. తరువాత రామేశ్వ శాస్త్రిగారు చాలకాలము మంత్రిత్వము చేసెను: వారు మంత్రులు నున్నన్ని దినములు సర్వ విషయములందును వారి మాటయే పొంగినది. జీతము లేని మంత్రులు.

రామేశ్వరశాస్త్రిగారు బహువ్యానృతుఁడుగుట చేతఁ గృష్ణను కుదుగారు చాలభాగము తమ పనులు తామేచూనుకొనుచుండెడి కారు, చివరి రోజులలో శాస్త్రిగారి పని సన్న బడినతరువాత వారికినీరిẶc కుదుర లేదు. కృష్ణమనాయఁడు నెలకు రెండువందలరూపాయలు మిచ్చి హరిహరనాథరావుగా రను నొకాయనను దివానుగా తీరు.హరిహరనాథుఁడు బి. ఎ. ప్యాసయి డిప్యూటి కలెక్టను యకు నీ యుద్యోగము లోనికి బడలీ వచ్చెను. జిల్లాక లెక్టరు తెరాను తప్పక యుండవలెనని యీయనను నాయసపైకి జారీ సారు. నాయడు కాదనలేక యూరకుండెను.

కాని నాయఁడు బ్రతికియున్నన్ని నాళ్ళు దివాను చేత నేపనియుఁ బుంధ లేదు. ఆయన మాట యెప్పుడును వినలేదు. ఆయన తెచ్చిన సీపోర్సులు చేయలేదు. ప్రతిదియు నాయనకు వ్యతిరేకమే చేసెను. దీనిన నాయనికిఁ గోపము కూడను. జీతము మాత్ర మూర కే నాయఁదు సృద్ధుఁడైన పదేండ్లలోఁ గోటలోఁ మార్పులు జరిగెను. సృక్షములు కొన్ని పడిపోయెను. అడవి గువులు గొన్ని చనిపోయెను. చివరకుఁగోట సగమునకు సగ

ఈ స్థితిలోఁ గోట రంగారావుగారి చేతిలోనికి వచ్చెను. కృష్ణమనాయఁడుగారు పోవువఱకు శిస్తులో లక్షరూపాయలు బకాయి ఆడియుండెను. రావుగారు దివానును బిలిచి బకాయి ప్రతి పైసయు #మాలు చేయవలయునని చెప్పెను. రెండునెలలలో నొక వేయి తులు ఒరిగాను. ప్రజలు ఘోషించిపోయిరి. 'రాజు మునుపటిన లెఁ

wh. మంచి నిక్కచ్చి వనిసి' యని ప్రజలందరు చెప్పుకొనిరి. మాందారీశిస్తు గనర్నమెంటు శిస్తువలె నసూలుకాఁ ఉత్చను. రంగారావుగారు హరిహరనాథరావుగారినిఁ దొలఁగించి జై జేశ్వరరావుగా రను నొకాయనను దివానుగా నియమించిరి. ఈ జై శశ్వరరావుగారు కాఁపు. జమీందారుగారికి సహాధ్యాయులు. S అశ్వరరావుగారికి నెలకు నాలుగునందల రూపాయలు వేతనము,నాగేశ్వర రావు గుడివాడ సీమవాఁడు, సుబ్బన్న పేఁటలో నాయన యెవరో యెనరు నెఱుఁగరు. దివానుగారు బెజవాడ వద్ద రైలుదిగి, ఉద్యోగమైన తరువాత మోటారుమీఁద్ర సుబ్బన్న పేఁటకు నచ్చుచుండెను. పేఁటకు దగ్గర జమీందారీ బీడులలో బుల్ల లేఱుకొనువారి సందజనుఁ బట్టి జరిమాన వేసెను.

ఈవార్త పరగణా యంతయు వ్యాపించెను. 'క్రొత్తదివాను' గారు రాజుగారికన్నఁ జండప్రచండుఁడు. ఒకళ్ళు దగ్గర పెట్టుక మన వలె' నని సర్వజనులకుఁ దెలిసిపోయెను. దివానుగారు కోటలోని యుద్యోగుల సందఱిని బరిశీలించెను. అసవసరమైనవారి నందజను దొలఁగించెను. కోటలో నఱునదిమంది గుమాస్తాలుండిరి. వారిలోఁ బాతిక మంది నుంచి మిగిలిన వారిని విడుదలచేసెను. ఇంచుమించుగా నికునదిమంది కాసావాండ్రను గూడఁ దొలఁగించెడివాఁడేకాని రాణి వాసమునుండి యభ్యంతరములు నచ్చెను. అడవి జంతువులు చాల చచ్చిపోయినవి. కనుక నచ్చటనున్న పదిమంది సేవకులలో నిద్ధజీని మాత్రమేయుంచి మిగిలినవారిని బంపివేసెను. ఈ రీతిగాఁ బంపివేయ బడిన చిన్న ఉద్యోగస్థులవలన నెలకుఁ బదునేనునందలాదా కసఁబడెను. కోటలోనున్న పాతిక మంది గుమాస్తాలును బ్రాహ్మణులే. వారిలోఁ బదు నేనుమందిని దొలఁగించి యా యుక్యగములను బ్రాహ్మణేత రులకొసం గెను.

బీళ్ళలోనుండి యొక పుల్ల పోకుండ, నడవులనుండి జనులే మియు నెత్తుకొనిపోకుండఁ గట్టుదిట్టములు చేసెను. అడవులమీఁదఁ గొంద ఱుర్యోగస్థుల నియమించి యెనరైన నడవులనుండి యేమైన దీసికొనిపోయి దీని 'పుల్లరి' వసూలు చేయించెను. కృష్ణమనాయఁడు పోయిన మూఁడు నెలలలో నెక్కడి కక్కడికి స్యసహారము శుభ్ర మయ్యెను. ప్రాతిబాకీలు లక్షరూపాయలు నసూలయ్యెను. ఆ ధనపట్టాభిషేకము విచ్చెను. ఇంటియొద్ద బ్రయత్నము లన్నియు దివానుగారే చేయునుండిరి. రంగారావుగారు నలనాళ్ళియినది పోయి చెన్నపురికి. అచ్చట గనర్నరు మొదలయినవారికి నజరానాలు పంపించుచు వారి దర్శనము జేయునుండెను. వారును యునకుఁడు,నాభి ప్రాయములు కలవాఁడునయిన రంగారావుగారి కాలములో కాల్యము చక్కఁగా వృద్ధి ఁవచ్చు సని యాయసను మెచ్చుకొనిరి. నన్నపునిలోఁ దక్కిన జమీందారు లనేకు లుండిరి. నారందఱితోఁ Aలినుట, దేశవిషయములు విచారించుట మొదలగు నున్నతాశ అంతో రంగరావుగారు రాజ్యము భవిష్యత్తున నృద్ధిపొందు డిగిన మార్గము లప్పుడే యనుసరించ మొదలుపెట్టెను.

రంగారావుగారికిఁ బెదతల్లి కుమాళ్ళిమువురు గలకు. మేనత్త దొకఁడు. పెదతల్లి కుమాళ్ళు రాధాకృష్ణయ్యగారును, కామేశ్వరముగానును. మేనత్తకుమాకుని పేరు సర్వారాయఁదుగాకు.  గ్లిరి.ని రంగారావుగారికిని చిన్నప్పటినుండియుఁ జెలిమి. కృష్ణమనాయఁదు బ్రతికియున్నన్ని నాళ్ళు వీ రెసరికిని రాజ్యవ్యన ఆలములలోic బాల్గొన వీలులేక పోయినది. ఇప్పుడు వీరే సర్వాధ తెలు, రంగారావుగారు చెన్న నగరములోననే నివాసము. ఇంటియొద్ద హారములు నీను మున్వుడు, దివానుగాకు చూచునది. సర్వా గారిది పెత్తనము, పట్టాభిషేకమునకుఁ బ్రయత్నములు ముగాపొఁగెను. నచ్చిన జనులు నినసించుటకు, భోజనములు మా కంటకుఁ బందిళ్ళు వేయించిరి. పది వేలరూపాయలు పెట్టి పంపులు. సిరి పెట్టాభిషేక నగరమంతయుఁ గుళాయీలు నిర్మించిరి. పది తీలుపెట్టి ఎలక్ట్రిసిటీప్లాంటు తెప్పించి యుండిరి. ఆహ్వానముల కాగి Sale అప్చువేయుటకే రెండువేల రూపాయ లయ్యెను. జనము బెజ క నుండి సుబ్బన్న పేఁటకు రానుపోను, పది క్రొత్తబస్సులు కొనిరి. ఇజ్య సెల్ పెట్రోలు డబ్బాలు కొని సగము సుబ్బన్న వేఁట లోను బెదవా లోను నిలుసఁ జేసిరి. దేశమ లోనున్న పెద్ద పెద్ద కవల నాహ్వాసములు వెళ్ళెను. తక్కినకవు లాహ్వానము లేకయే గదా! దేశమలోఁ బేరువడిన నాటక సమాజమల చేత నాట వాడించుటకూడ కార్యక్రమమ లో మ ద్రింపఁబడెను. తెలుఁగు గాయకు లెనను చెప్పుకోదగినవాు లేరు. కనుక అరవ దేశపు బాలుఁగు పెద్ద సంగీతసభ లేర్పాటు చేయఁబడెను. గ్రాండ్ సర్కసు వారిచే రెండు ప్రదర్శనము లేర్పాటు జేయంబడెను. విజయనగరమునుండి గొప్పమ్యాజిక్ చేయు ప్రొఫెసరుగారిని బిలిపించిరి.

రంగారావుగారి రెండవమేనత్త నాగమ్మగారు. ఆమె బాల వితంతువు. ఏఁబది యేండ్లది. ఆమె చిన్నప్పటినుండియు సుబ్బన్న పేఁట కోటలోనే పెరిగెను. అందే యుండెను. కృష్ణమనాయని దగ్గఱ నామె మాటయుఁ గొంత సాగుచుండెను. ఆమె చిన్నతన మంతయు హరప్పనాయఁడుగారి రోజులలోఁ గడచుటచేత నామెకు నాటక ము లన్న వీధినాటకములే నాటకములు; పగటివేషాలవారే విద్యా వంతులు; తోలుబొమ్మలే చూడఁదగినవి. ఆమె సర్వారాయఁడుగారి నడిగెను: 'కూచిపూఁడవారిని బిలిపించుమన్నారా?' యని. ఆయన నవ్వి 'కూచిపూఁడివారు మోటమ్మా! బెజవాడనుంచి, గుంటూరు నుంచి గొప్ప నాటకులు నచ్చుకున్నారు.' అనెను. నాగమ్మగారు పెదవి విఱచెను. ఇతర గ్రామములనుండి పది భోగము మే?ములు రస్పింపఁబడెను. ఊరిలో నున్న మేళమును బిలునలేదు. ఊరిలో మేళమునకు రత్నగిరి నాయకురాలు. ఆమెకుఁ గూచిపూఁడివాస విద్యాగురువులు. భామకలాపముచెప్పుట్లలో, భరతములో, క్షేత్రయ్య పదములు సధ్యాత్మరామాయణ కీర్తనలు యభినయించుటలో నామె పేరు మో సెను. స్పష్టమైన యుచ్చారణ, భావాభిరామమైన యభినయము రత్నగిరి సొమ్ము. కష్టపడి చెప్పుకొన్న చదువు, 'పిలు నకపోయిననుసరే, వారియుప్పు తిన్నాము గనుక నా వేళకు మేళము కట్టుటయే" యని రత్నగిరి నిర్ణయించి తక్కినవారిని సజ్జీకరించెను.

రామేశ్వరశాస్త్రి యుంపుడుకత్తె యయినప్పటినుండి రత్న గిరి మేనములు మానివేసెను. శాస్త్రియాయె నై దేండ్లు మాత్రమే తన యొర్దికలో సుంచుకొనను. తరువాత నామెను సదలివేసెను. ఆమెయు నాతఱువాత వృత్తి పరిత్యజించి శాస్త్రిగా రిచ్చిన యాస్తి మీఁద్రనే బ్రతుకునుండెను . రత్నగిరి మేము కట్టుట దేవదాసి కిష్టములేదు. దేవదాసి పసిపిల్ల, రత్నగిరి దానిమాట త్రోసివేసెను. పట్టాభిషేకము నాలుఁగుదిసములున్న దనఁగాఁ జెన్న పురి నుండి రంగా రావుగా రరుదెంచిరి.నాయఁడు చనిపోయినప్పటినుండి లక్ష్మణస్వామి మాతకులు మేయదు. నీకుత్రాఁగదు. గడ్డిలో ఁజుట్టి సల్లమందిచ్చినచోఁ పండము సాంచి గ్రహించదు. రావిచెట్టు క్రింద నిలుచుండి తపస్సు వేలును. మానటీఁడు దివానుగారితోఁ జెప్పెను. ఆయస పని తొందరలో వినిపించుకొనలేదు. లక్ష్మణస్వామికి నెనుఁబదేండ్లు. 3. లివృద్ధమైన జంతువు. అన్నాళ్ళు బ్రతికిన యేనుఁగు లేదు. రంగా కాకు చెన్నపురి నుండి సత్తురన్నరోజున లక్ష్మణస్వామి నీకత్రాగి, కీ తిని దొడ్డి యంతయుఁ బరనళ్ళుద్రొక్కెను. మావటీఁడు త్వామిమార్గము లెఱిఁగినవాఁదు. హౌదాతెచ్చి స్వామిపై ఁబఱచి భుమార్గమునఁ గ్రోశముదూరము పోయి యెదురుఁగాచెను. మదుగారుగాని, పెత్తనదాముగాని యెందుకని యడుగ లేదు. టీడు చెప్పలేదు. దారిలో నొక జా మెదుడు చూచిన తరువాత తెలుగునుండి జమీందారుగారి కారెదురువచ్చు చుండెను. కారు కఠిను. లక్ష్మణస్వామి దారిఁదొలఁగ లేదు. నృద్ధమైన లక్ష్మణస్వామి పుంతలు ముడుతలు పడెను. కృష్ణమ నాయని పట్టపుటేనుఁగు నేఁడు. కల్యమయ్యెను. కాని దాని చూపునందు ఠీవి పోలేదు. చినరకు ఆటగించారుగారు కారునాఁపించిరి. మానటివాని సదలించిరి. వాఁడు లా! ఏనుఁగు కదలుట లేదు. నాలుగు నెలలనుండి నేఁత తినని మినాఁడు తిన్నాఁడు. దొడ్డియంతయుఁ బరవళ్ళు త్రొక్కి ఈనాఁడు హౌదాయెత్తి ప్రభువునకు నెదురు తెచ్చితిని" అనెను. -మితే చిట్టు బుస్సులాడి కారును దొలఁగించి తోలుకొనిపోయెను.

అగదీకినదన్న పాపజేఁడు ప్రక్కలొరయు నాసారంధ్రము నెక్కి 1. తాఁబీఠము పెట్టఁగా శ్రీకాళహ సీశ్వరుఁడు మల్లి కార్జున దేవుని ఆభర్మందు త్రేతాద్వాపరసంధినాఁటి గజరాజు బాధచేఁ బెట్టిన లంకారమువంటి హృదయవిదారకమైన ఘీంకృతి వెనుకనుండి పటా 2 నిమిన్ను లువిఱిగి పగిలి నేలఁబడిన ప్రళయమేఘగర్జానాదము 20వచ్చెను. వెనుక నద్దములో నుండి రాజు వెనుదిరిగిచూచెను. ఆరార్థము కశ్యపునిచే సనుమతిఁ గొని వైనతేయుని చే సతిరంహః చే సభాగ్రములనొడిసిపట్టుకొనఁబడినగ జకచ్ఛపములయందలిగజమువోలె లక్ష్మణస్వామి మహాబాధాసహ్యమైన శరీరమునందు మెలికలు తిరిగిపోవుచుండెను. మానటివాఁడు క్రిందఁబడి లేచి సమీప తరుసన్నిధికిఁ బోయెను. మోటాకు వాయువేగముతోఁ బోయెను స్వామి బాటప్రక్కఁ బడి ప్రాణములు నదలెను. రాజుబాటనే గాదు, రాడకీ ముల బాటకూడ నడ్డగించ నెంచలేదు. పాపము మావటీఁదు ఏఁబది యేండ్ల తన ప్రియబంధువును వీడ లేక తస్మృతక ళేబరమ మీఁదం బడిప్రొద్దుశ్రుంకునఱకు విలపించెను. ప్రొద్దుక్రుంకినతరువాత హౌదా త్రాళ్ళూడఁదీసి యంకుశము చేతఁగొని, పెద్దకుమారుని దహనసంస్కా రముచేసి యింటికిఁ దిరిగినచ్చు తండ్రినలెఁ గోటకుఁ దిరిగినచ్చెను. ఏనుఁగుచావు శుభసూచకము కాదని ముసలమ్మలనిరి. ముసలమ్మలి చత్తురని నూతను లనిరి. మఱునాడు హౌదా కోటకుఁ దెప్పించిరి. బాటకు దూరముగా జరీబులో స్వామినిఁ బాతి పెట్టించిరి. మానటీఁ దా నాఁడే మంచముపట్టెను. ఈ మహోత్సవములో మావటివాని సంగతి. యెసకు కనుఁగొనిరి? వానికి విపరీతమైన జ్వరమునచ్చి, జ్వరములో స్వామి తన్నుఁ దొండముతో లాగుచున్నట్లు, దంతములతో ఁ బొడుచు. చున్నట్టు కలనుగని మూఁడ ననాఁడు చనిపోయెను.

నాలుగసనాఁడు రంగారావుగారికిఁ బట్టాభిషేకము జరిగెను. ముహూర్త ముదయమున, రాజు-రాధాకృష్ణయ్యగారును, సర్వారా యఁడుగారును గూర్చుండు మనినఁ గూర్చుండును. లెమ్మనిన లేచును. అంతయు వారిమీఁదుగా జరిగిపోయెను. పట్టాభిషేక వేళ ం గవులు పద్యములు చదివిరి. కొందఱికిఁ జదువుటకు వీలులేక పోయెను. హడావి డిలో భట్రాజుల కైవారములు వినిపించలేదు. పెద్దపెద్ద యుదో గులు నచ్చుముండిరి. వారికి స్వాగత మిచ్చుటకై పెద్దలంద నియోజితులైరి.

రంగారావుగాకు బంగారపుఁ బని చేసిన దంతపుగద్దెమీ నాసీనులయిరి. శిరస్సుమీఁద నాగన్న నాయఁడుగాకు చేయించిం కిరీటమును ధరించిరి. ఆ కిరీటము నజ్రవైదూర్యగోమేధిక పుష్యరాగ మరకత మాణిక్యములు మూఁడు నరుసలుగాఁ బొదుగఁబడి యుండెనుల రాజు మధ్యాహ్న మార్తాండునినలెఁ దేజోదుర్నిరీక్ష్యఁ డయ్యెనలలో సందఱును గలరు. ధర్మారావుమాత్రము లేఁడు. అతనినిఁ బిలి వారు లేరు. అతడు నచ్చినది లేదు. సుబ్బన్న పేఁట జమీందారు లో ఉన్వరికిని ధర్మారావు సంశీకులు లేకుండఁ బట్టాభిషేకము అరుగ లేదు.

సరిగా రాజు శిరస్సువ నభిషే కోదకములు పురోహితుఁడు అందుండెను. సభలో నెవరో "పాము, పాము!" అని గగ్గోలుపడి AC సభ యంతయుఁ గల్లోలమైపోయెను. పామకోసము వెదకిరి. ఏర్పాటను గన్పించలేదు. రాజుగారి సింహాసనము నద్దనుండి బయలు తన దని కొందఱును, బయటికి వెళ్ళిపోయిన దని కొందరు సనిరి. 10పోయి జనులను గూర్చుండఁ బెట్టుట దుర్ఘటమైపోయెను. అభిషేక పోయిన తరువాత బ్రాహ్మణు లాశీర్వాదపుఁ బనసలు చదివిరి. అప్పటికే రెండుజాము లైనది. కొందఱు పెద్దకవులకును, పెత్తందారు గిక స్త్రీలకును సన్మానము జరిగెను. సభయాపూఁటకుఁ జాలించిరి. AA n మొనతరువాత రంగారావుగాకు దంతపుగద్దెవిఁదనే మేడపై Arundలోఁ గూర్చుండిరి. చుట్టును దివానుగారును, రాధాకృష్ణ, మీ స్వీర, సర్వారాయఁడుగార్లు కూర్చుండిరి. రంగారావుగారు వరదిపాని యల్లరి చేసినది' యనెను. రామేశ్వరముగారు ఆయస్ఫూర్తి కలవాఁడు. "ధర్మారావు పట్టాభిషేకమునకు రారా?" యని యడిగెను. 'అతఁడే యీ యల్లరి చేసియుండు' నని తెలుగుగా రనిరి. దివానుగారింత సఱకు ధర్మారా నెఱుఁగఁడు. రంగా తెలగారి రామేశ్వరమ గారిమాటయందు విశ్వాసములేదు. ధర్మా డ జమీందా రెఱుఁగును. అతఁడుగాని పిలువబడకుండ రాఁడు. ర్వారాయఁదుగా 'రతఁ డసలు రానేలే' దనెను.

గంగా : అవునులే! అతఁ డెందుకు నచ్చును? మా సొమ్ము

"ధా : ఆయన కాహ్వానము వెళ్ళినదా?

రామి : ఆహ్వాన మెందుకండీ? ఆశ్రయించుకొని బ్రతికెడి అది హ్వాసములు కాసలయును కాఁబోలు!

దారుగారి కీ మాటలు చక్కఁగా నచ్చెను. ఇదినఱకే రామా నాయనకుఁ గావలసినంత వైమనస్యము కలదు.ఈమాటలు బాగుగాఁబురియెక్కించెను. ఇంతలో సర్వారాయఁడుగా రేదో చెప్పవచ్చి మానివేసెను. జమీందారుగా సోమిటి చెప్ప వచ్చితి’రని బలనంత పెట్టెను. సర్వారాయఁడు "గణాచారి యీమఢ్య నొక పాటపాడుచు నూరివెంటఁ దిరిగెను. వేయితలల పాము కలలోన రాజును గఱచిన దనుచుఁ బాడెను. నేఁడు మఱల 'పాము పా' - మన్నారు. ఈరెంటికి నేమి సంబంధము” అనెను. రంగారావుగారు 'ఆఁ' యని యాశ్చర్యపోయెను. నలుగురు సదేమని ప్రశ్న వేసిరి. జమీందా రిట్లు చెప్పెను. “ఆవును; నాకు సరిగాఁ గలయట్లేవచ్చెను. సుమారు రెండు నెలలై నది. ఆ దినముననే ప్రాఁత దివానుగారిని దొలఁ గించి నాగేశ్వరరావున కార్డరు వ్రాసి టపాలోఁ బంపించితిని. ఆరాత్రి నిద్రయే పట్టలేదు. నిదుర పట్టునఱకుఁ దెల్లవాఱుకడ రెండుగంట లయ్యెను. ఆ నిద్రతోఁ గల నచ్చెను. వేయితలలపాము వచ్చి నా మంచమునద్దఁ దోఁక మీఁద నిలుచుండెను. నేను దానివంకఁ జూచుచు నూరకుంటిని. మానాయనగారికి మాపూర్వులకుఁగలలో నిట్లు పాము నచ్చుట యున్నదని మాహండ్రు చెప్పెడివారు. కాని నేనది నమ్మ లేదు. నాకును నħజరిగెను. ఆ పామట్లే నిలుచుండి నానంకఁ జూచు చుండెను. దాని కన్నులనుండి, చాచిన నాలుకనుండి విషము గ్రక్కు చుండెను. నాకెందు జేతనో యా సర్పమును జూడఁగా నవ్వువచ్చినది . నేను పరిహసించుచుంటి నని కోపమునచ్చి, సన్నది వేయితలలతో వేయిచోట్లఁ గాటువేసెను. అబ్బా! నాశరీరమున దాని కాటు తగులని తావే లేదు. నాకు భయమయ్యెను. భయమగుటయు, మెలఁకుని. నచ్చుటయు నొకసారియే యయినది. కన్నువిప్పుసరికిఁ దెల్లవారు చుండెను. ఎజిలనిద్ర పట్టినది కాదు. తరువాత నింతనరకు మరో సట్టి కలగాని, యేమిగాని రాలేదు."

సర్వా: ఇది చిత్రముగానే యున్నది. ఆ కలమాట గణాచాం. కెట్లు తెలిసింది? మీ రెనరితోఁ జెప్పలేదుకదా!

రంగా: ఎవరితోడనుఁ జెప్పలేదు. చెప్పుట కం దే మున్నది.

సర్వా: ఏమో యున్నట్లే యున్నది. అసలు మీ యూ పాములయూకు, మీ రందఱుఁ బాములవాండ్రు.దారు కొడుకు నరుసలాడినట్లనుకొనెను. దివాను గారు “పిచ్చి నమ్మకములు!” అని నవ్వెను.

రంగారావుగారు తలయెత్తైను. జరీ మెలిపెట్టి తోరణములుగా  లాడఁగట్టఁబడియుండెను. ప్రతోరణము చినరఁ దెల్లనిపట్టుమల్లె AAAC Mండులవలెఁగట్టి యామల్లెచెండులచినర నెఱ్ఱని డాగు రేకులతో More పూలనలె నదుకఁబడి యుండెను. మేక పై భాగ మంతయునట్టి  వ్రేలాడుచుండెను. తోరణములన్నియుఁ బాములై, చెండు MDC బడగలై, డాగు రేకు లన్నియు నెత్తురుమియుచున్న తలలై బలం దస కల సాక్షాత్కరించెను. రంగారావుగారు దిగ్భ్రాంతి పొందను. కాని, యా ప్రసంగ మేమియుఁ జేయలేదు.

సాయంతనమునఁ బాటక చేరీ ఒరిగెను. పాటకుఁడు నాగేశ్వ తెల్వరు మృదంగము భుజంగము. కంజిరా సుబ్రహ్మణ్య పిళ్లి. శేషులయ్యకు. జమీందారుగారు సభలోనికి నచ్చికూర్చుండి మా నంకి ఁజూచెను. అంతయునేదో సర్పమయముగానున్నది. తన రావుగాకు పాట వినుచుండెను, నాగేశ్వరయ్యరు రాగాలాపన కుండను. జమీందారు రాగము పేరడి గెను. అయ్యకు 'శంకరా తీని చెప్పెను. జమీందారుగారు దివానును జూచి ? "ఏమయ్యా! ధరణ మనఁగా పాముకదా! " అనెను. దివాను 'ఔనుకాఁబోలు' “ ఏడు సభ చేయువారి పేర్లు చదువుమ ; ప్రతివారి పేరు పామన్న మన్నది.” దివాను 'మఱినా పేరో?' యనెను. జమీం డ సెవ్వను. ఆసవ్వులోఁ దేజస్సేమియుఁలేదు. కాగితపుఁ లేని నవ్వు. సభ జరుగుచుండఁగనే జమీందారుగారు తెలలరి. కడుత్సనను ఁ జూడ నచ్చిన వారికి ఁ దనపాట రకరకా వినిపించెను. తెలిసిన వారు సమానముగాఁ దలలాడించిరి. వాసంతోషించిరి. నాగేశ్వరయ్యకు పాడినంతసేపు బెట్టి పాముపడగలవలేఁద్రిప్పుచువచ్చెను. రంగా ఱియు ససహ్యము వేసెను.

టకమాడిరి. జమీందారుగారుగాని, పెత్తనదార్లుగాని  తో చేను. నాటకులలో ఁ బెద్దలు నచ్చి రాజుగారిని రమ్మనిచాలసార్లు కోరిరి. 'రాజుగారికి శిరో భారముగనున్నది. శ్రమపడిరికదా పగ లెల్ల! నచ్చినను గూర్చుండ లేరని సమాధానము చెప్పి దివానుగారు. వారినిఁ బంపించిరి. దివానుగారి సను రమ్మని వారు ప్రాధేయపడిరి దివానుగారుకూడఁ దనకుమనస్స్వాస్థ్యములేదనియుఁ దెల్లవాఱినఁదనకు లక్ష పను లనియుఁ జెప్పి పంపించెను. చూడనచ్చినవారందఱకు వా నాటక మాడిరి. ఆనాటకములోనికిఁ బాము లేమియురాలేదు. వెనుకు గూర్చున్న వారికి నేల తేమగా నుండుటచేఁ గప్పలు నచ్చెను. నాటక ముత్సాహముగా లేదు.

ఇద్దఱు పేరుమోసిన కవీశ్వరులు పైస సేలువలు కప్పుకొన్ని కాగితములకట్టలు పుచ్చుకొని, ఎఱునాఁడ్రుదయమే రాజదర్శనార్థము పోయిరి. రంగారావుగారపుడేలేచి ముఖమారసమ చేసిరి. కాఫీ త్రాలా చుండిరి. కృష్ణమనాయఁ దున్నంతవఱకు గోటలోఁ కాఫీ ప్రసక్తేలేదు. పూర్వపు జమీందారులు ప్రొద్దుననే లేచుటయుఁ గాలకృత్యములు తీర్చి తరుమణితిరుచూర్ణములుధరించి పనియేదై సఁజూచుకొనుటయే బాగుగాఁ బ్రొద్దెక్కినంతవఱకు నేమియుఁ దినరు. అప్పుడు మాత్రము భోజనము చేయుదురు. భోజనాత్పూర్వ మేమియుఁ దినరు. అది ఆరోగ శాస్త్రమునకు విరుద్ధము. రంగారావుగారు చదివెడి రోజులలో సతని 1 కాఫీ బాగా యలవాటైనది. తండ్రిబ్రతికియుండఁగాఁ గోటలో దానికి దగిన వీలులేకుండెను. పొరుగూరు వెళ్ళినప్పుడెల్లఁ కాఫీ త్రాఁగుచు) యుండెను. చెన్నపురిలోనుస్న రెండు నెలలుఁ కాఫీ మీఁదనే బ్రతికినం కవులు వచ్చి రాజుగారిమీఁదఁ బద్యములఁ జదినిరి. జమీందారు మీఁదఁ జెప్పిన పద్యమలను గూడఁ జదివి వినిపించిన వారు కీర్తివంతులు, పండితులు, వాగ్ములు. ఇద్దఱికిఁ జెఱిమూ నందలు నిచ్చి రాజు వారిని సాగనంపనలసినచ్చెను.

త నాత వారాంగ నానృత్యమ. నచ్చిన పది మేళములు గా రత్నగిరికూడఁ దనమేళములతోఁదయారయ్యెను. ఎవరినిఁ బిలచిన ఎవరినిఁబిలుసనిది రంగారావుగారికిఁదెలియదు. రత్నగిరిని దివానుగా తక్క చక్కని ముగ్గులు వెఱుగుదుడు. రాధాకృష్ణయ్యగారు రత్న 'నేల వచ్చితివి? నిన్నెవ్వఁ బిలువలేదే' యనను. రత్నగిరి 'మ వులు! ఈ సంస్థానము నాది; నేను లేకుండ నింకొకరికి నదులతారము లేదు. సన్ను ఁబిలచినను బిలువకున్నను నేను రావలసినదే' 7రు. రామేశ్వరముగారు 'ఈ మాత్రము జ్ఞానము నీ కొడుకునకుఁ నుండిన బాగుంచును' అనెను. తక్కినవారు సవ్విరి. రత్నగిరి మాట వినిపించలేదు. 'ప్రభువు. లేమో యనుచున్నాడు' విసి పడిగెను. ఆ పూఁటకు వారాంగ నాసిృత్యములు జరుపఁ తెతీగ॥ సాయంకాలము మ్యాజిక్ చేయఁబడును. రాత్రికి సర్కసు. ఈ ప్రదర్శనలకు వేజే పందిరి వేయించి, చుట్టు సడ్డుకట్టిరి. ఇర్చీలు, బెంచీలు తెప్పించి వేసిరి. చూడవచ్చిన యుక్యొగులు, బంధువులు వాని నలంకరింతుకు. వెనుక నున్న సామాన్య ప్రజ గసఁబడదు. వినఁబడదు. పందిరిద్వారమ నొద్ద రక్షకభటు ॥చెత్తపదాళ్లును నిలుచుండి గౌరవనీయు లని వారనుకొన్న లోపలకు బోనిత్తు. పట్టాభిషేకమునకుఁ బరగణాలో న్ను చెరగులు కొందఱు నచ్చిరి. వారి నీళ్లుకావిదోనతులు, బొందు చీరాలు, కోరతలపాగలు, పట్టెనర్ధనాలతో జగనోహనమూర్తులుగా  అచ్చిది. వచ్చిన నాగరకులకు వారివేషములు పల్లెటూరివిగా ఁ గనిసిం న॥ ఆకు నువగ్రస్థానములేయలంకరించిరి. మ్యాజికు జరిగెను. మధ్య ఆ ప్రతిపాలును గరతాళ ధ్వనులు చేసిరి. ప్రొఫెసరుగారిని స్తుతిం శాంతులలో నొకాయన పేరు కుటుంబరాయఁడు. ఆయన ప్రద J మరిగియఁజూచి, 'య దేమిటయ్యా ! నే నేమో యనుకొన్నాను. ఇంకోటు, సూటుతీసి వేసినచో మన మాస్థానమునకు నచ్చు గారడీ ఆం బికన్ని నిమిగొప్ప? అసలు వాండ్రు చేసినట్లు ఈయన చేయనే బిలను. మరొకాయన 'అట్లుకాదు. ఇదేబాగున్నది. ఏమియు లేక తోసంతంత పెద్ద లాయన నెందుకు మెచ్చుకొందురు?' అనేను. తర్క మహం ప్రత్యేకముగా వేతే డేరా వేసికొనిరి. పట్టాభి పిల్లలు జరుగకుండఁ గాపాడుటకు రక్షకభటులు ప్పి మువచ్చుట దేవిడీలోని పరిచారకులకందఱకుఁ గష్టమ గా ఉత్సవ వి యములందు జనమును సర్ది కూర్చుండఁ బెట్టుటి అదివారికి గౌరనము. ఇప్పుడీ యెజ్జటో పీలవారు వచ్చి తమ దిమీదనే యధికారము చేయుట కాసావారికిఁ దది. రలకు రచించ లేదు. కాని యేమిచేయుదును? వారికిఁద మగౌరవముకన్న నా వంశపు జమీందారుల మీదనే యెక్కున యఖి మానము. బాబయ్యగారు తమ కేమి చేసినను బాబయ్యగారిని వారే మియు ననరు. బాబయ్య గారిమీఁద్ర మాట బడనీయరు.

రాత్రికి సర్కసాడ మొదలు పెట్టిరి. బ్యాండుమేళము మ్రోయ జొచ్చెను. అదిసరకు సుబ్బన్న పేఁటలో సన్నాయి నెఱుగుదుకు గాని బ్యాండు నెఱుఁగరు. ఐదుగురు నరుసగా, కుర్చీలమీఁద గూర్చుండి. యొకఁడు దీపము వెలుగున నొక కాగితము మీఁద నే వ్రాయబడి దానినిఁ జూచుచుఁ గజ్జతోఁ గాలిలో విసరుట, తక్కినావాను పాడుట సామాన్య ప్రజలకుఁ జలచిత్రముగా నుండెను. జసము వారిచుట్టును. మూగి మానుముండిరి.

డేరా ద్వారమువద్ద రక్షక భటులు కావుండిరి. అందరిని లోనికిఁ బోనీయలేదు. చుట్టుప్రక్కల యూళ్ళలోనుండి జనము వేలం వేలు నచ్చిరి. వారందఱు బయటనేయుండి, బ్యాండు చూచుక తోడనే మాత్రము తృప్తిచెందవలసి వచ్చెను. జన మొత్తుకొని వచ్చి నపుడు రక్షకభటులు లాటీఁ తో మోదుట మొదలు పెట్టిరి. ఈక్రొ యనుభవము చే జనులు చెల్లాచెదరైరి. పెద్ద రైతులందఱు నుదో గస్తులతోఁ బాటు పోయి కుర్చీల నాక్రమించిరి. తక్కి నజనులు గ్యాల లంకరించిరి. పరిచారకులును మిగతా వారును నేలపై గూర్చుండి ప్రదర్శన మారంభించిరి. విద్యాధికు లందఱు ప్రదర్శకులు గరతాళ ధ్వనులచే గౌరవించిరి.

రాష్ట్ర పన్నెండు గంటలకుఁ ప్రదర్శన మైపోయెను. కుటుం రాయఁడుగారి కీ ప్రదర్శనము నచ్చలేదు. పులులు నాడించిన వా ఉన్నచో మఱియు కోపము నచ్చెను. వాఁడేమి హరప్పనాయఁడాలి. కృష్ణమనాయఁదా? వెనుకఁ దుపాకీతో నొక మనిసి నిలు మండలా వెండి తేక మలమల మాఁడు కున్నవి, అరణ్యసంచారమే యెఱుగ à నుష్యులను జూచుట కలవాటు పడినవి-యీ మృగముల నాడి కంలో సీతని కేమియు గొప్పతనము గాని, మెచ్చదగినది గా యేమియుఁ గనిఁబడ లేదు. తక్కి పపను లసలు నచ్చలేదు. దొమురికాల డ్రింతకన్న బాగుగాఁ జేయుదురని యాయన యూహ. "రానువా ఖర్చు లిచ్చి వేయిరూపాయలు వీరి మొగమునఁ బోయుటరలో సగ మిచ్చినచో దొమ్మరివాండ్రు నచ్చి యింతకన్న అలా నాడుదురే! వారికిచ్చిన డబ్బు పేదవారైన సనుభవించిన A రందఱు పటాటోప మెక్కు న చేసి ధన మాకర్షించుట జేమియు లే" దని కుటుంబరాయడుగా రనిరి.

ప్రదర్శన మైపోవువఱకును దెబ్బలు తినికూడ జనము డేరా తడే నిలచియుండిరి. పల్లెటూరి నులు ప్రదర్శనము తెల్లవాఱు త వినుకొనిరి. రాత్రి రెండుజాములకే యయిపోయిన దని తెలి “ఇశ్ ఇంతేనా !" యనిరి. అప్పుడు జనము తమ పల్లెలకుఁ బయలు దేఱిరి. సుబ్బన్నవేఁట యూకు వెలుపలికిఁ బోవునఱకు రా వెలుతు రంతరించెను. ఆనాఁడు శుక్లషష్ఠి. అపుడే చంద్రా మయ్యెను. డేరాలోనికిఁ బ్రదర్శనము చూచుటకు నతనినిఁ ఖ రానీయలేదు కాఁబోలు అస్తమించుచున్న యా చంద్రుని డఁ గంది యెఱ్ఱనై కందగడ్డవలె నయ్యెను. ఎట్లయిసను తథా! తిరస్కారము సహించలేదు. సామాన్యజనుల కేమున్నది? త్వమఁ ద్రుళ్ళును స్వగ్రామములదారిఁ బట్టిరి.

“నువెంటనే చీఁకట్లు తఱుసు కొనివచ్చెను. ఆకాశము నల్లని తెగకు ద్రము తరంగములుతరంగములుగా లేచి భూమి యను తెల గొట్టుకొనునట్లు, రాత్రించకు లయిన భూత ప్రేతాదినానా కటభూపరివర్తనచ్ఛటాసంతానము దిశ లాచరించినట్లు, సూర్య తేజస్కమై కాలము సహజాకృతి పొందినట్లు, దిక్కు- బంట్లు స్వశరీరలంబమానబహుదీర్ఘ కేశములతో సంచ జమున్నా" అజ్ఞానము వీలు చిక్కి జ్ఞానము నెడత్రోసి మనస్సు బ్రాకినటులు, కాలసర్పము లొకదాని నొకటియొజసి బిక్క లేనన్ని సంచరించుచున్నట్లు చీఁకటులు విజృంభించెను. డాతునాఁడు భోగము మేళములనే దూడించిరి. రామేశ్వరము 10 పెద్ద డబ్బిచ్చి పిలిపించినవా రందఱి నట్టె పెట్టి రత్నగిరి యడించ నారంభించెను. రత్నగిరికి నలుబదియా కేండ్లు. తెనేమ్మదిగా నామె శరీరముపైకిఁ బ్రాకెను. దేహము 4. పూర్వము సలె సభినయాదులు చేయలేకుండెను. రామేశ్వర * కామైన గజ్జె కట్టు మనిరి. గజ్జెకట్టి యిఱువదియేండ్లయిననురత్నగిరి 'ప్రభువు లున్నారు, తనవిద్య మేత్తు' రని యంగీకరించిన పైని తానే యనాహూతగ మేశమునకు వచ్చెనాయెను. చేత తప్పినది కాదు.

ప్రార్ధనాదికము అయినతకువాత నామె యధ్యాత్మము పొర్ నారంభించెను. "అవి కాదు, జావళీలు పాడు" మనిరి. ఆమె క్షేత్రం పదము నొకఁ డందుకొని యభినయము ప్రారంభించెను. ఆమె మొ మున నంతలోఁ గంసరము లన్నియు విచిత్రముగాఁ గదలాడి క్రొత్తఁదసము వచ్చెను.

“అదరెనే మోవి_తసకుఁదానె వదలెనే నీవి- పల్లవి.

మదిలోన వాఁమొ మంత్రించెఁ గాఁబోలు!

సుదతి మున్వగోపాలు చూచినది మొదలు_అదరెనే”

పల్లవి యందుకొనునప్పటికే యేఁ బదియేండ్ల రత్నగిరి నాజేండ్ల కన్యవలె లఘుశరీరయై, నూతనయాన నావిర్భావ వేళ నా కుని ప్రథమసందర్శనము పొందిన నాయికనలె ముగ్ధముఖ రేఖాంచల మాఱిపోయెను. "అదరెనేమోవి" యని మోచి యదనటులు గద చెను. ఆ కదలిక హఠాత్తుగాఁ దామర రేకుమీఁదఁగాని, X పూవు మీఁదఁగాని మంచుబిందువు పడినచో నవి యెటులుకదల అటులు కద లెను. ముఖమంతయు నిశ్చలమై యుండఁగా నధరము యెటుల ఆరీ?ఁ గదల్చెనో బ్రహ్మదేవుని కెఱుక. ఆ యధర మరిం కదల్చఁ గలుగుట కెంత పరిశ్రమ చేసెనో?

సుంద రాతిసుందరముగ నెడమ చేతితో నీవిభాగమును బం నృత్తము చేయును, పోఱలఁ బవి యందుకొనుము రత్నగిరి పొద రమునలెఁ గదలిపోయెను.

“మదిలోన వాఁడేమొ మంత్రించెఁ గాఁబోలు" నని శృం రసముయొక్క స్థాయిభాన మయిన రతియొక్క దశావస్థలన బ్రథమానస్థయైన దర్శనము విస్తరింపఁబడిన నేత్రములతో, "'" రాగదులు మిళితములైన ముఖభానములతోఁ గించిదంకురితవులు లైన కపోలములతో ముగ్ధనాయికాలక్షణములు మమ్మూ దనకు సరిపోఁగా నామె యన్న ప్పుడు రసప్రపంచములు పులకరింమీ యని, మఱలఁ బల్లవి యన్నపు డామె ప్రకటించిన లయ 250 నాదమయ ప్రపంచమలు ఛంభోగ మనముఁ బొందెను. ఒకసారి 'మున్వ గోపాలుఁ' డని యొకసారి 'వేణుగోపాలుఁ' కన్నగిరి యాపాదమును రెండుసార్లు చెప్పెను. మువ్వగోపాలుని సుబ్బన్న పేట వారాంగన లందఱు నసే యందురు. మాయిలువేలు పైన వేణుగోపాలుని నాటమే వారా పద అతుకుంతురు. కాని యసలు మువ్వగోపాలుని పేరుగూడ

"పుగోపాలుని చూచునది మొదలు" అని భగవంతుని వేణు అనేక విధముల వ్యవ్యస్తపాదారవిందముగ, ముఖసన్ని యహస్తాభిరామమగ దాప్రలిభుజమనుఁ జెక్కు - గీలించి మహితముగ మృదువిచలితాంగుళీప్రసారముగ, పర్యా గనిమి అతపమ్మలాభిరామాపొంగ రేఖాసుందరముగఁ బ్రద 10॥ బృందావనము, గోపికలు, గోపులు, యమున సర్వము 5కూ విన్యాసములందు, రాగమ సందుల దాళమ నందు, పోతులను లందుఁ బ్రత్యక్షములయ్యెను. రత్నగిరియొడలు కిలో లేదు. సభలోని వారనేకులు వారిదారిని వారు కొనుకుండిరి. కొందఱు రత్నగిరి వంక నే చూచుట లేదు. కో కారి పత్రముల కందమై చోట వాచూచుచుండిరి. అభిన నభినయిం ను మున్న రత్నగిరిని రామేశ్వరము గామ'ఆఁగుము' చిరి. రత్నగిరి నిపుడు భగనంతుఁ దాఁపలేడు. రామేశ్వ అక్షనుగాని, నీకూఁతుకు రాలే దేమి?' యనెను. రత్నగిరికార: ఎందుకు రాదు! బోగముది కాదా?

అగ్నిగిరి నిరు తర యయ్యెను. రామేశ్వరముగారు కాసావాని రత్నగిరి కూఁతును బెలుచుకొనిరమ్మని పంపెను. కా పంపడం" దని రత్నగిరి చెప్పుకున్నను రామేశ్వరము పించను. వాడు తిరిగినచ్చి "అది రా సన్నది" యని "ఎందుకు రాదోయి? బలవంతముగ లాగుకొనిరమ్ము” దానిని మజలఁబంపించెను. 'పసిపిల్ల, అది యెందుకు?'అని రత్నగిరి బతిమాలినట్లు చెప్పెను. రామేశ్వరముగారు వినిపించాం కొనలేదు. జమీందారుగారు గాని, దివానుగారు గాని కలిపించుకో లేదు. కాసావాఁడు పోయి దేవదాసిని రమ్మను. ఆమె రాననెను 'నిన్ను బలవంతముగా లాగుకొని రమ్మని చెప్పిరి' అని వాఁడా మీదికిఁ బోయెను. దేవదాసి భయపడి వాకిలిలోనికిఁ బరుగాలి కొని పోయెను. వాడు వెంటబడెను. ఆమె పరువెత్తి ధర్మారాల గారింటికిఁ జేరెను. వాఁడ్రును నచ్చటికి వెంబడించెను. గుండెలు పగులఁ బరువెత్తుకొని వచ్చిన దేవదానినిఁ జూచి ధర్మారావు “నీవేసి గిరికా! ఇట్లు వచ్చితివి" ననెను. అతఁడు దేవదాసిని "గిరికా” పిలుచును. గిరిక ధర్మారావు వెనుకకుఁ బోయి నిలుచుండెను. కావ వాఁడు ధర్మారావుగారినిఁ జూచి యాఁగెను. ధర్మారా వడుగలా నాఁడు జరిగిన థయంతయుఁజెప్పెను. ధర్మారావు "వీలు లేదుపా మ్మని చెప్పెను. వాఁడును చేయునది లేక వెళ్ళి సభలో నీ ర యంతయు విన్నవించెను. సభలోఁ క్రొత్తవారనేకులుఁ గలరని పట్టణములనుండి వచ్చిన విద్యాధికులు, నుద్యోగస్తులును, వారంక ఱికి నీ కథ యేమో యుత్సాహము కలిగించెను. ప్రతివారును 'ధరా’ రావుగా రెనము? రాజుగారి యభిమతమునకు వ్యతిరేకముగా న్ని చేయుటకు నాయనకు గుండె యెట్లున్నది?' యని తమలోఁ దానిలో వితర్కించుకొనఁ జొచ్చిరి.

రామేశ్వరముగారికిఁ దలకొట్టినట్లయ్యెను. రంగారావుగా సంక ఁజూచెను. ఆయన పెద్ద తల్లి కుమారునివంకఁ జూచుట లేదన రామేశ్వరముగారికి సేమి చేయవలయునో తెలియలేదు. కాని యెట్ల గౌరనము కాపాడుకో ఫ్రెంచి, "యేమే రత్నగిరీ! బాగుగొన్నది! దేవదాసిని ధర్మారావు వుంచుకొనెనా యేమికి తండ్రికొడుకు లిడ్డల తల్లికూతుండ్ర నిద్దఱుముంచుకొనుట! సరే మీకునకుసయేమి, వా యేమి!" యని పెద్దగా సవ్వి యరి చేసెను.

రత్నగిరిఁ గోసము వచ్చెను. "అయ్యా! మన మెంతవాళ మయినను మాటలాడుట తెలిసి యుండ వలయును. ప్రతిదానికి హర కలదు. ధర్మారావుగాకును దేవదాసియు నన్నయుఁ జెల్లెలును. మేక కులము తక్కు వారమని నోటికినచ్చి బ్లల్ల మాటాడరాదుదమ్మిడీ యిత్తురని రాలేదు. రామేశ్వరశాస్త్రిగా రిచ్చిన పది అది శాలసుక్షేత్ర మున్నది నాకు. నాకుఁ బొట్ట జరుగకపోదు. ఈ దఁ బుట్టితిమి. ఈ గడ్డమీఁదఁ బెరిగితిమి. తరతరములనుండి • ప్రభువుల యుప్పు తిన్నాము గనుక, బాబయ్య గారి పట్టాభిషేకము ల నావిద్య చూపించుటకు వచ్చితినికాని, తమ రిచేత నిట్లుమాటలు కటకు రాలేదు. నా విద్య మీకుఁ దెలియలేదు. తుచ్ఛములైన 1లలు నేర్చుకొని, యే కోశమున నభినయ మన్నది యెఱుఁగని అపికత్తెలు మీకు నచ్చినట్లు నేను సచ్చెదనా! మన దేశమునుండి భరతము నశించి యెన్నాళ్ళయినది? బాబయ్య గారుకూడ వెళ్ళి ఆట్నచో వెళ్ళిపోదును. మాకును గౌరవము కలదు." అని గా విదలించెను.

అప్పుడు ప్రభువుగా రేమియు మాటాడలేదు. రామేశ్వరము 3300 యయిన తరువాతఁ దా నూరకుండినచోఁ దమ గౌరవభంగ జైమిని జమీందారుగారు చెప్పినట్లే 'ని న్నస లెవరు పిలిచిరి? •మ్మని గద్దించిరి. రత్నగిరి ప్రభువు వంకఁ జూచెను, ప్రభువు పెద 7.కొడుకు పక్షమున అభిమానపడి రత్నగిరినిఁ బొమ్మను. రత్నగిరి గీతకు నమస్కారములు చేసి తన మేళముతో సభనుండి నిష్క్ర తెలను. సోవుచుండగాఁదొందరలో నామె కాలియందె సీల నదు  నున్నది కాఁబోలు, జాతి క్రిందఁబడెను. ఆమె యందె తీసి నాగ లేదు. ఒక పరిచారకుఁ డది తీసి యామె కీఁ ఆమె వానితో మాటాడక యందె పుచ్చుకొసకయే చర చి పోయెను.

తరువాత సభలోఁ గలవరము పుట్టెను. సభికులు తెగ గుసగుస  మొదలు పెట్టిరి. కొందకు 'భోగముదాని కంత పొగ రేమి? దుట యాయన బంధువును బెదతల్లి కుమారునిఁ బెత్తనదారు కలించునా! రాజు మంచివాఁడు గనుక సంతతో సరిపోయినది' జైలు కు కొందఱు 'ఎవరి గౌరనము వారిది. భోగము వాండ్ర గాత్రమున వారికి నమస లేదా, వావి లేదా! సభలోనట్లు నెనరూరకుందుకు?' అనియు, వేదొక తెగవాను  ఖర్మారా నెనరయ్యా! ప్రభువునకుఁగూడ నెదురు నడువఁజాలినవాడు! ఆయనను రాజుగారుకూడ నేమియు ననలేదు. ఆయ యంత గొప్పవాఁడు కాబోఁలు' సనియు ననేక విధముల జన మన్నది యకుండఁ బెద్ద రొద చేసిరి.

ఆ నా వంతటితో సభ ముగించం బడెను. దొర లంద మొగములందు లబాభిమానములు, నిసూయా కోపములు కనరాగ మాన ముద్రసహించిరి. రంగారావుగారు మేడమీఁదికిఁ బోయిరి. దివానుగారును, తక్కిన మువ్వమును సమావేశమైరి. జమీందార గారు రామేశ్వరముగారి మీఁద "నీవు సర్వమను బాడు చేసితివి. నీరిం టీ గోల తెచ్చితివి? ఇవ్వేళ మన కెంత పరువు నష్ట మైనది! ఆ భోగమం దానిని జీల్చినను బాసము లేదు. అది యెన్నెన్ని మాటలన్నది. ఇంతకు దాని దేమి తప్పు! తప్పంతయు నీది. ఛీ! ఛీ! నలుగురిలో సవ్వుఁబాటుపని, దానిని మనమేమి చేయఁగలము? ఈ ధర్మారావుతో నచ్చినది! వీని కేమి పని! అది పోయి వీని వ అుఁగు చొచ్చుటయేలు వానిది గుండెయాఁ చెఱువా? దానినెట్లు రానీయలేదు? సర్వవిధము నా కీ నాఁడు తల కొట్టుకొన్నట్లయినది. రామేశ్వరమూ! ఇంతయం నీవు చేసితివి. ఆపిల్ల నేమయిసను నీవు కామించితివా యేమి, కర్మకు నేను నీ వైవు మాట్లాడనా, వారివైపు మాట్లాడనా! నిజనం కిందులో వారి దేమియుఁదప్పు కన్పడలేదు. గ్రామములో నున్న హె మేళమును మీ రెందుకు మాట్లాడలేదు? ఛీ! ఛీ! ఛీ! ” అని యొక్క పెద్దవాన కురిపించిరి.

అది యాషాఢ శుద్ధ సప్తమి. వర్షాకాలము నచ్చెను. నెలనార నుండి కొంచెము కొంచెము జల్లులు పడుచున్నను, నానాఁటి సాయి తనము చచ్చిపోయిన లక్ష్మణస్వామి సహస్రాకారములు తాల్చినచ్చి ట్లాకాశ మంతయు సల్లని మేఘము చేతఁ బిహితమై కాఱులు క్రమ్ము కొని వచ్చెను. స్వామి తన తొండమతోఁ మందాకినిని బీల్చి తపించిపోవుచున్న భూమిని చల్లఁబఱచటకుఁ దజ్జలములు ధారారు మున నదలినట్లు మేఘములు సంతతధారగా వర్షించెను. ఉన్నప్రా యున్న చోటునుండి కదలకుండ సష్టదిగ్బంధనము చేసినట్టు నర్షముల విజృంభించెను. సగారాలు, మద్దెలలు, జోళ్ళు మొదలయిన సర చర్మమయవాద్యములు దమ్ముకొనిపోయెను. వాని ధ్వని యంతయంకోయి తననే యాశ్రయించినట్లు వాన మ్రోఁత్రలే యెక్కు నయ్యెను. ఆ చెవినుండి యా చెవికి, నీ పెడనుండి యా పెడకు హోరు o చ్చిగాలి విసరి, పందిళ్ళు, పాకలు సర్వము నేలఁగూలెను. సుదేరా చిరిగి జీర్ణమై, స్తంభములు, తక్కిన సామాను విఱిగి త్వము శ్రీ ఫాలమైపోయెను. ఉలుషులు, మెఱుపులు భయంకరమై మంతియు శబ్దమయము, తేజోవ యము, జలమయ మన్నట్లు రామ దశ దిక్కులను గబళించెను. ఉత్సవము లంతతో నాఁగి గురు ఇతర గ్రామజనులు బహు కష్టముమీఁదఁ దమస్థానములు నిరి. ఆ ముసురు ముసురు పది రోజులదాఁక నదలలేదు.